به گزارش آبتاب، خبر تأسیس این دهکده از سوی سردار حسین رحیمی- رئیس پلیس پایتخت در دیدار از یک مرکز بازپروری اعلام شده است تا معتادان متجاهر آرام‌آرام به جامعه فعالیت‌های شغلی و زندگی خود بازگردند. بسیاری امیدوارند که در این طرح، چرخه ناقص و ادامه نداشتن روند حفظ سلامت معتادان ترک کرده، دوباره اعتیاد را به رگ‌های پوسیده معتادان برنگرداند؛ اما همانند هر طرح دیگری، پای اماواگرهایی به میان آمده و برخی از کارشناسان حوزه اجتماعی و اعتیاد آن را پرهزینه و غیرمؤثر ارزیابی کرده و بر این باورند که سیاست‌گذاری‌های لحظه‌ای و سلیقه‌ای چاره کار نیست و عدم توجه به‌نظرات تخصصی در اجرای سیاست‌گذاری‌ها و تک‌بعدی دیدن آسیب‌های مواجهه با مشکل اعتیاد موجب شده تا طرح‌ها و برنامه‌هایی که در این حوزه اجرایی شده با شکست مواجه شود.
بها ندادن به ابعاد اجتماعی، مهم‌ترین علل عدم توفیق اقدامات و سیاست‌های قبلی و همچنین ناکارآمدی در رفع مشکل اعتیاد بوده است؛ موضوعی که در رابطه با دهکده سلامت معتادان نیز عنوان‌شده و نقد دیگر هم معطوف برآن است که سال‌های گذشته، نمونه‌های مشابه این طرح همچون «جزیره فارور» یا ساخت «شهرک بازتوانی زنان آسیب‌دیده یا در معرض آسیب» ارائه شده که به دلیل مخالفت‌ها هیچ‌گاه به منصه اجرا نرسیده است و از سویی، پروتکل‌های ترک و درمان اعتیاد در کشور معیوب است. این چرخه معیوب باعث شده تا توفیق چندانی در بحث بهبود بیماران اعتیاد نداشته باشیم.
جزئیات طرح دهکده سلامت
گزارش راه‌اندازی دهکده سلامت طی جلساتی با رئیس‌جمهور، وزیر کشور و شهردار، برای بازپروری معتادان و حرفه‌آموزی با ظرفیت ۱۰هزار نفر ارائه‌شده و گویا تحقق آن، مطابق با برآوردهای اولیه، بودجه‌ای هزار میلیارد تومانی می‌طلبد که هزینه گزافی را به دوش دولت و مسئولان مربوطه می‌گذارد. در باب جزئیات این طرح گفته شده، زمان تکمیل آن ۵ سال است و مرحله نخست آن ظرف دو سال و مرحله دوم آن در بازه زمانی سه سال به سرانجام خواهد رسید. سرهنگ حسنوند رئیس پلیس مبارزه با موادمخدر تهران نیز، بخش اداری، ستادی و انتظامی، ساختمان چند منظوره سینما و تئاتر، پارک تفریحی و علمی، باغ هنر، مرکز مطالعات بالینی مواد مخدرو سالن ورزشی را ازجمله بخش‌های طراحی شده برای دهکده و شهر سلامت برشمرده و عنوان کرده است: این دهکده دارای تجهیزات مختلفی با ظرفیت یک هزار مترمربع و ۲۱حرفه برای مددجویان طراحی شده است.
سوله‌هایی با عنوان آسایشگاه برای نگهداری مددجویان، ساختمان غربالگری برای ورود افراد جدید به دهکده، حسینیه، آموزشگاه‌های ۲۱گانه در دو ساختمان مجزا، احداث ۲۰ کارخانه، یک هتل آپارتمان، منازل کارگری، ساختمان چندمنظوره سینما، تئاتر با ظرفیت ۳۲۰ نفر، ساختمانی برای نگهداری معتادان متجاهر با سن زیر ۱۸ سال، پارک مجهز با سبک و سیاق مدرن و ویژه با سایت‌های مختلف اعم از پارک علم و فناوری، مرکز مطالعات بالینی مواد مخدر، سایت پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، چهارباغ هنر شامل باغ کتاب، هنر، فلسفه و هنرهای دستی، زمین‌های ورزشی والیبال و بدمینتون، جاده تندرستی و آب‌نماهای مختلف در طراحی این دهکده پیش‌بینی شده است.
طراحی این دهکده، آن‌طور که در خبرها آمده است، گرته‌برداری از چند کشور دنیا و پیوند دادن آن‌هاست و در این زمینه مطالعات متعددی صورت پذیرفته و پیشنهاد احداث آن توسط فرماندهی انتظامی و پلیس مبارزه با مواد مخدر تهران بزرگ به تصویب رسیده و در همین مدت کوتاه که این طرح رسانه‌ای شده، واکنش‌های مختلفی را به همراه داشته است.
نقطه نظر مسئولان و کارشناسان
دیدگاه سردار اسکندر مؤمنی، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور مبتنی بر آن است که چنانچه چرخه درمان کامل شود، برگشت افراد به اعتیاد کمتر می‌شود و این گام نهایی طرح دهکده سلامت است: «مجموعه رویکرد جدید این است که معتادان متجاهری که به مراکز می‌آیند، سم‌زدایی، درمان شوند و مهارتی را بیاموزند و بعد از مهارت‌آموزی تولیدی داشته باشند و تولیداتشان عرضه شود و در مرحله بعدی بدون هرگونه وابستگی به مواد کارشان در آنجا به پایان برسد. مرحله آخر شناسایی خانواده و تحویل آن‌ها به خانواده است. اگر این چرخه کامل شود، برگشتشان به اعتیاد کمتر می‌شود و گام نهایی این است.»
اغلب اظهار مخالفت‌ها به این علت است که بسیاری از فعالان اجتماعی معتقدند، اهمیت کارکرد محله‌ها و خانواده‌ها را نباید فراموش کرد و از سوی دیگر صرف هزینه‌های هنگفت دولتی نمی‌تواند گره‌گشا باشد. با کاهش هزینه‌ها از دوش دولت، می‌توان امکان ارائه خدمات را در محلات افزایش داد. بر این اساس، علیرضا نوروزی- عضو مرکز ملی مطالعات اعتیاد، نگه‌داشتن معتاد در یک دهکده مجزا را باعث پسرفت مهارت‌های اجتماعی آنان عنوان و تأکید کرده، در فضایی که با افراد دیگر مخلوط هستند جرایم جدیدی می‌آموزند زیرا در خرده‌فرهنگ خلاف، نظام ارزشی ضدارزش حاکم می‌شود.
«با این جداسازی، مهارت‌های کافی برای زندگی در اجتماع و حمایت لازم برای بازگشت معتاد به جامعه وجود نخواهد داشت»، علیرضا نوروزی با تأکید بر این عبارت تصریح کرده، به جای جداسازی، بهتر است محله‌ها را توانمندسازی کنیم. به این معنا که هر محله را متعهد کنیم تا تمام منابع خود اعم از سازمان‌های غیردولتی و دولتی را در جهت پاکسازی و بازپروری معتادان محله بسیج کند زیرا هیچ‌کس حق جابه‌جایی افراد را ندارد و هر معتادی در همان محله باید ساماندهی شود. باید امکان اسکان، درمان و خدماتی که نیاز دارند در همان محله فراهم شود و تلاش شود که معتاد به آغوش خانواده بازگردد؛ کاری که از دهه ۱۹۷۰ در دنیا در حال اجراشدن است. از این طریق هزینه‌ها از دوش دولت کاهش پیدا میکند و امکان ارائه خدمات افزایش پیدا میکند.
رامین رادفر، پژوهشگر این حوزه نیز بر ارتقا محلات آسیب خیز و سرمایه‌گذاری در چنین محلاتی تأکید کرده است: «در صورتی که چنین بودجه‌ای تأمین شود نباید کارتن خواب‌ها را از هرندی و … جمع آوری و در جای دیگری نگهداری کرد بلکه باید همان محله آسیب خیز همچون هرندی را ارتقا داد و برای این‌که چرخه تولید اعتیاد متوقف شود، لازم است در چنین محله‌ای سرمایه‌گذاری شود.»
رادفر با اشاره به برآوردهای اولیه و احتمال اختصاص اعتبار هزار میلیارد تومانی به این طرح، می‌گوید: «اگر چنین بودجه‌ای وجود دارد، باید خدمات موجود در مراکز کاهش آسیب و مراکز اجتماع درمان مدار ارتقاء یابد و در آن بخش‌ها هزینه شود، این دهکده باید در محله‌هایی مانند هرندی ایجاد شود.»
البته هنوز ابعاد اجرای این طرح مشخص نیست و فعلا به بیان کلیات بسنده شده است اما تجمیع معتادان در مکانی دور از جامعه، نشانگر آن است که تمایلی نداریم بر مبنای روش‌های علمی و مدرن عمل کنیم. علی هاشمی- دبیرکل اسبق ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور در پاسخ به این سؤال که طرح دهکده سلامت تا چه میزان در زمینه درمان معتادان متجاهر اثرگذاری دارد؟ پاسخ داده است:« تجمیع معتادان و ایزوله کردن معتاد در مکان‌های محدود، بدون ارتباط با جامعه مشخص نمی‌کند که بتوانند معتاد را سالم نگه دارند و به طور قطع مواد به اماکن وارد خواهد شد.
عنوان دهکده سلامت که هم بحث درمانی و هم تفریحی و هم توانمندسازی را دارد زیباست، اما اگر بتوانیم این مجموعه را با در نظر گرفتن نقاط ضعفی که از گذشته وجود داشته، رفع کنیم تا به فاجعه «اردوگاه» تبدیل نشود، می‌تواند مؤثر باشد. علی‌رغم زحمات کشیده شده در این حوزه، به دلیل این‌که سیستم نظارت و ارزیابی هم در ستاد و هم در دستگاه‌ها ضعیف است نباید طرح دهکده سلامت فقط به یک شغل و ایجاد ساختمان و کاسبی جدیدی تبدیل شود.»
هدف گذاری تمامی کشورها به سمت کاهش آسیب است
سعید صفاتیان- پژوهشگر حوزه اعتیاد نیز در این‌باره می‌گوید: «روزهاست که بحث راه‌اندازی دهکده سلامت را از زبان مسئولین سازمان‌های مختلف در شهر تهران می‌شنویم و گویا قرار است در این مکان به معتادان متجاهر، امکانات ورزشی و تفریحی و حرفه آموزی ارائه شود و بناست هزینه‌ای هزار میلیاردی برای فازهای یک تا سه این طرح در نظر گرفته شود اما معتقدم چنین طرحی نه تنها قابلیت عملیاتی ندارد بلکه از نظر علمی نیز هیچ برنامه‌ای برای آن وجود ندارد. این طرح نیز مشابه مراکز ماده ۱۶ است، در این مراکز معتادان را نگهداری می‌کنیم و معمولا به‌محض خروج، دوباره به مصرف مواد مخدر روی می‌آورند. در این مدت اخیر که حرف از دهکده سلامت به میان آمده، ندیده‌ام که در مورد الگوهای درمانی این طرح صحبت شود و به طور مثال بگویند چه مدل و چه سبک از درمان را برای معتادان متجاهر پیاده‌سازی می‌کنند.
از طرفی، آیا می‌توانیم به فرد معتادی که به مدت ۲۰ سال، مصرف کننده هرویین است، در بازه زمانی دو تا سه ماه، حرفه و مهارت‌های زندگی بیاموزیم؟ عملا چنین مسئله‌ای امکان تحقق ندارد و کسانی که این‌گونه اظهارات را مطرح می‌کنند، مشخص است که نسبت به موضوع، نگرش علمی ندارند. نکته اصلی آن است که ستاد ملی مبارزه با مواد مخدر هنوز واکنشی در این رابطه نداشته و جای تعجب دارد. در هر صورت طبق قانون؛ این ستاد، متولی و هماهنگ کننده و برنامه‌ریز است و ندیده‌ام که ستاد نظری مثبت یا منفی درباره طرح دهکده سلامت ارائه کند، به هر ترتیب این مدل طرح‌ها باید در کمیته درمان ستاد تأیید شود.
حتی اگر بودجه‌های فراوانی هم نیاز داشته باشد باید در کمیته تلفیق و در جلسه ستاد با حضور رئیس جمهور مصوب شود. نکته بعدی آن است که وقتی برای طرحی هزار میلیارد تومان اختصاص داده و مطرح می‌کنیم که ۵ سال به طول می‌انجامد؛ باتوجه به تورم ۵ هزار میلیارد تومان هزینه دربردارد که با این مبلغ آیا قرار است فقط ساخت و ساز انجام دهیم، آیا هیچ مرکز بسته‌ای در کشور وجود ندارد، چه نیازی به اختصاص هزینه‌های گزاف است؟ ما می‌توانیم این طرح‌ها را در مقیاس‌های کوچک‌تر و به صورت پایلوت با حضور ۲۰۰ نفر آغاز کرده و هنگامی‌که ثمربخش بود، آن را در سطح کلان و ملی اجرایی کنیم.
صرف ۴ تا ۵ هزار میلیارد تومان در طی چند سال بسیار هزینه سنگینی است. اگر سایر کشورها را بررسی کنید، می‌بینید که در حوزه معتادان متجاهر؛ برنامه‌هایی با این سبک و سیاق اجرایی نمی‌شود و تقریبا هدف‌گذاری تمامی کشورها به سمت کاهش آسیب یعنی مراکز گذری و استفاده از بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد است. باید شرایط اجباری ترک اعتیاد در داخل کمپ‌ها را به شرایط اختیاری تغییر دهیم و به‌کارگیری مجموعه این موارد می‌تواند توفیقات بسیاری را برای ما به ارمغان بیاورد اما صرفا با ایجاد ساختمان‌های بزرگ و پرهزینه و ارائه خدمات تفریحی و رفاهی و حرفه و مهارت‌آموزی نمی‌توانیم به معتادان متجاهر کمک کنیم و اتفاق مثبتی رخ نخواهد داد.»
حل معضل مصرف مواد مخدر در قالب برنامه‌های اجتماعی
صفاتیان با اشاره به این‌که چرخه درمان اعتیاد در کشور ما معیوب است، می‌گوید: «این معیوب بودن به‌طور مستقل به نگاه مدیران ارشد مبارزه با مواد مخدر کشور برمی‌گردد که به این حوزه، نگاه امنیتی و انتظامی دارند. مواد مخدر یک موضوع اجتماعی است و ما باید آن را در قالب برنامه‌های اجتماعی حل کنیم. کسانی که در حوزه‌های انتظامی هستند و در حال حاضر در ستاد مبارزه با مواد مخدر مسئولیت دارند، تفکرشان مبتنی بر برنامه‌های انتظامی است و در این حوزه نیز بسیار قوی و موفق‌اند.
اما وقتی آن‌ها برای حوزه‌های اجتماعی تصمیم‌گیری می‌کنند، دچار چالش می‌شویم. بسیاری از نقاط جهان همانند ما، دارای ستادی تحت عنوان مبارزه با مواد مخدر هستند و افراد نظامی و سرداران نیروی انتظامی در این ستادها حضور ندارند بلکه از ظرفیت جامعه شناسان، پزشکان، روانشناسان و مددکاران استفاده می‌شود، لذا دلیلی ندارد که دبیرکل ستاد ملی مبارزه با مواد مخدر همواره فردی نظامی باشد. وقتی چنین باشد، دیدگاه‌ها و دستورها و بودجه‌ها نیز نظامی می‌شود و برنامه‌های بهداشتی و درمانی هم به سمت حوزه‌های انتظامی می‌رود و مشکل ما همین‌جاست.
اگر رئیس دولت می‌خواهد تغییراتی در این حوزه ایجاد کند، باید نگرش‌های گذشته را تغییر دهد. اغلب دبیران کل ستاد ملی مبارزه با مواد مخدر به‌جز یک نفر، دیدگاه‌های نظامی و انتظامی داشته‌اند و هیچ موفقیتی هم حاصل نشده و یک‌بار باید از کسانی که دیدگاه‌های کلان اجتماعی دارند، استفاده کنند. در حال حاضر هر برنامه‌ای که ستاد ملی مبارزه با مواد مخدر در حوزه‌های پیشگیری و درمان ارائه کند، بسیاری از کارشناسان باسابقه با آن مخالف هستند، به این خاطر که مدیران ما کارشناس نیستند و به این طریق است که طرح‌هایی همانند دهکده سلامت مطرح می‌شود، طرح‌هایی که مشابه آن بارها اجرایی شده است و این‌که گفته می‌شود طرح دهکده سلامت به تغییر افکار معتادان، آموزش مهارت‌های اجتماعی- ارتباطی و شغلی منجر می‌شود، قابلیت اجرایی ندارد.»
این پژوهشگر حوزه اعتیاد تصریح میکند: «ضعف در سیستم مدیریتی و نگاه مدیران ارشد باعث شده که در حوزه درمان اعتیاد موفق نباشیم و میلیاردها تومان ضرر و زیان را متحمل شویم. ستاد ملی مبارزه با مواد مخدر چه باشد و چه نباشد، نیروی انتظامی کشفیات خود را انجام می‌دهد اما افزایش این کشفیات، به معنای قدرتمند بودن نیست، بلکه به معنای مصرف بیشتر و افزایش ورود مواد مخدر به کشور است بنابراین نگاه صحیح مدیریتی و تفکر اجتماعی بسیار حائز اهمیت است؛ نداشتن نگرش اجتماعی باعث شده که بسیاری از طرح‌ها و ایده‌های ما در این حوزه با شکست مواجه شود. اکنون طرح دهکده سلامت نیز هیچ تفاوتی با مراکز ماده ۱۶ ندارد.
در کشورهای دنیا، مدیرانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، نگرش کاهش آسیب دارند و به مقوله اعتیاد به عنوان مقوله‌ای اجتماعی نگاه می‌کنند و بالطبع برنامه‌های آنان نیز بر همین اساس پایه‌ریزی می‌شود. شنیده‌ام که می‌گویند، دهکده سلامت با مطالعه اقدامات صورت گرفته در چند کشور دنیا و تلفیق آن‌ها انجام شده است اما ارائه چنین طرحی بسیار عجیب است و مشابه این برنامه در سایر نقاط جهان اجرایی نمی‌شود. کشورهای دیگر تمامی اقداماتی که انجام می‌دهند، کارشناسی است و از سازمان‌های مردم نهاد و بخش خصوصی کمک گرفته و از مراکز گذری استفاده می‌کنند و برنامه‌هایشان معطوف برکاهش آسیب است، چراکه این تنها راه درمان معتادان متجاهر است.
مقدم بودن اصل پیشگیری بر درمان نیز اصلی پذیرفته شده در عرصه بهداشت و درمان تمامی کشورهاست. به نظر می‌رسد در کشور ما و در حوزه اعتیاد آن چنان که باید این مؤلفه اساسی موردتوجه قرار نگرفته و باید در جهت تغییر این رویکرد با جدیت تمام تلاش شود. باید ساز و کاری تعریف و طراحی شود که امر پیشگیری به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در صدر برنامه‌ها و اولویت گذاری‌های این حوزه قرار گیرد. البته طرح این نظر، معطوف به این موضوع نمی‌شود که اصل درمان، راموش شود، بلکه باید اقدامات و تدابیر پیشگیرانه با جدیت مضاعفی پیگیری شود و در کنار آن بر عرصه درمانی و ترک اعتیاد معتادان نیز نظر داشت. مادامی‌که به حوزه پیشگیری به عنوان اولویتی جدی نگاه نشود شاهد باز تولید و لغزش مجدد معتادان خواهیم بود، پدیده‌ای که سال‌هاست جامعه و دستگاه‌های ذی‌ربط با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.»
از این رو، صفاتیان اعتقاد دارد، سیاستی که در پشت طرح دهکده سلامت معتادان نهفته است، حکایت مجموعه طرح‌ها و سیاست‌هایی است که معمولا افراد دارای مناصب دولتی با توجه به فشارهای موجود در جامعه، بدون بهره‌گیری از نظرات کارشناسان و متخصصان حوزه اعتیاد وضع و اعمال می‌کنند. آمارهای رسمی مؤید بازگشت ۸۰ درصدی معتادان پس از ترک، به مصرف مجدد مواد مخدر است. بنابراین در حوزه درمان اعتیاد تنها راهی که می‌توان به آن دل بست و نتایج مثبت و قابل قبولی به دست آورد، اجرای صحیح برنامه‌های کاهش آسیب است.
منبع: رسالت
