به قلم دکتر فاطمه مهسا کارآموزیان
آبتاب– آلاله گیاهی یک ساله، به ارتفاع ۱۵ تا ۶۰ سانتیمتر و دارای ساقه منشعب و توخالی است. برگ‌های آن دارای پهنکی با بریدگی‌های عمیق است که گل‌هایش به رنگ زرد روشن میباشد. فراوانی آن بیشتر در گل و لای مناطق مردابی، گودال‌ها، کنار استخرهای طبیعی در اماکن مجاور با رودخانه‌هاست. از مشخصات گیاه این است که هر پایه آن اگر در محیط مساعد باشد تعداد فراوانی (حدود ۷۰ تا ۱۰۰) گل می‌دهد. پراکندگی آن بیشتر در نیمکره شمالی است. این جنس در ایران ۵۵ گونه علفی یک ساله و چند ساله دارد. حدود ۲۰ گونه آن انحصاری ایرانند و بقیه گونه‌ها را در مناطق مدیترانه ای، عراق، افغانستان، آسیای جنوب غربی، ترکمنستان، سوریه، لبنان، شبه جزیره بالکان، پاکستان، مراکش، جزیره قبرس و ماورای قفقاز میتوان یافت. در ایران این گیاه را در مناطق پر آب مثل نواحی شمالی میتوان یافت.
تاریخچه مداوای بیماران با این گیاه به قرون گذشته برمیگردد. در سال ۱۷۹۸ آقای گیلبرت و همکارانش مصرف شیره رقیق شده گیاه را در درمان تنگی نفس، بیماری سل، حالت زردی، زخم‌های مثانه و برخی موارد دیگر توصیه کردند. سابقاً در نواحی مالاریاخیز برای رفع تب‌های نوبه به کار میرفته و برای این کار له شده گیاه را روی مچ دست قرار میدادند. با این حال برای افرادی که پوست حساس داشتند و همچنین، برای زنان و اطفال تجویز نمی کردند.
گونه R. bulbosus گونه‌ای دیگر از آلاله است که پراکندگی مشابهی با گونه قبل دارد و در مناطق شمالی اروپا و آمریکای شمالی می‌روید. غده مدور زیر خاک مشخصه این گیاه است. گل‌های گیاه زرد رنگ هستند. غده گیاه اثر سمی دارد و له شده آن را اگر به پوست بمالند، طی نیم ساعت ایجاد حالت سوزش و برجستگی‌های تاول مانند میکند. در برخی کشور‌ها مثل آلمان از جوشاندن گیاه محلولی برای رفع تبخال به دست می آورند. در ایتالیا هم برای رفع سیاتیک مزمن (به طور موضعی) استفاده میشده است. با این عمل تاول‌هایی ایجاد میشود که مایع درون آن را خارج می کردند. رویه درمانی دردناک اما نتیجه بر طبق گزارشات رضایت‌بخش بوده است. این نوع مداواها تنها در زمان قدیم و بین مردم رایج بوده است. امروزه به دلیل اثبات اثرات سمی گیاه استفاده از آن به کلی ترک شده است.
گونه‌های دیگری از آلاله مانند R. trichophyllus با درجه سمیت کمتر در نواحی مردابی ایران و اروپا برای درمان تب‌های نوبه‌ای، رماتیسم و آسم از آن استفاده میشده است. R. arvensis با گل‌هایی زرد و برگ‌هایی منقسم به قطعات باریک در نواحی شمالی ایران مب روید و در اروپا به عنوان تب‌بر و درمان آسم و نقرس استفاده می شده است، R. muricatus با گل‌هایی زرد و برگ‌هایی با پهنک منقسم به دندانه‌های عمیق که در شمال ایران می روید و اثرات درمانی اش شبیه گیاه قبلی است.
از ترکیبات مهم گیاه آلاله میتوان به گلیکوزید رانونکولین اشاره کرد که در هنگام خرد شدن گیاه به پروتوآنمونین که ترکیبی فرار و سوزاننده است، تجزیه می شود که این ترکیب هم سریعاً دیمر (دوتایی) میشود و به ترکیب آنمونین که غیر التهاب‌زاست، تبدیل میشود. اگر گیاه خشک شده باشد توانایی تشکیل پروتوآنمونین را ندارد. تر کیبات موجود موجب ایجاد علائم سمیت التهابی میشوند. همچنین، گفته میشود که گیاه موجب ایجاد علامت‌های خواب آلودگی و خستگی در فرد میشود. آلاله گیاهی تقریباً سمی است و در مصرف خوراکی آن باید احتیاط نمود. مصرف این گیاه دارویی به اشکال زیر توصیه می شود:
ضماد: مالیدن مخلوط پودر شاخ و برگ و گل آلاله با روغن زیتون و یا روغن کنجد برای رفع ناراحتی‌های پوستی مثل جرب مفید است.
دم کرده: نوشیدن دم کرده آلاله و یا چای آلاله خوش بو و خوش طعم بوده و حرارت بدن را بالا می‌برد و تعرق بدن را زیاد میکند و بدین وسیله باعث خروج سموم و بعضی از مواد زائد بدن به وسیله عرق از طریق پوست می‌گردد. نوشیدن عرق و یا دم کرده آلاله گرم کننده بدن و مفتح و گشاینده مجاری کبد، کلیه و مثانه میباشد.
توصیه‌ها: توصیه میشود پانزده دقیقه قبل از مصرف دارو‌های خارج کننده سنگ‌های مثانه، کلیه و سنگ صفرا (دم کرده خارخسک، کاکل ذرت، دم گیلاس) از دم کرده آلاله استفاده کنید. گیاه تازه اصولاً سمی است و حتی اگر حیوانات آن را مخلوط علوفه مصرف کنند باعث تورم دستگاه گوارش و ناراحتی‌های گوارشی میشود و ممکن است اعمال گردش خون و دستگاه تنفسی را نیز دچار اختلال کند و در مواردی منجر به مرگ شده است. در انسان به صورت خوراکی می‌تواند منجر به التهاب دستگاه گوارش، اسهال و التهاب در مجاری ادراری شود و به صورت موضعی سبب ایجاد تاول و التهاب پوستی گردد. در صورت مسمومیت خوراکی استفاده از شتشوی معده توصیه میشود و در تماس موضعی استفاده از ترکیبات ضدالتهاب پس از شستشوی کامل موضع با محلول پرمنگنات پتاسیم توصیه شده است. گفته میشود که سمیت گیاه خشک شده بسیار کمتر از گیاه تازه است. در خانم‌های حامله به طور قطع منع مصرف دارد. مصرف این گیاه در دوران حاملگی و شیردهی توصیه نمیشود.
