نویسنده: حمیرا رنجبر عمرانی
جامعه قاجاری اجتماعی بسیار ابتدایی بود که با شیوه های قدیمی اداره می شد و بسیاری از نهادهای اجتماعی در آن شکل نگرفته بود. اوقات فراغت و سرگرمی که حتی در جوامع پیشرفته در درجه دوم اهمیت قرار دارند. در جامعه ابتدایی قاجار جایگاه خاصی نداشت و در فرآیند تعاملات اجتماعی، از درون سنت ها و آیین های ملی و مذهبی شکل می گرفت. در نخستین نگاه به زندگی زنان در دوره قاجار برداشت اغلب افراد بر انزوا و خانه نشینی آنان استوار است، در حالی که مطالعه عمیق تر، این فرضیه را باطل می کند. به گفته لیدی شل «با آن که پنهان بودن آنها در ورای حجاب و پوشیدگی کاملشان یک حقیقت انکار ناپذیر است، ولی مطرود بودن زنها حقیقت ندارد .» (شل ، ص۱۷۳) اگرچه زنان در جامعه قاجاری از حقوق مدنی و شهروندی اندکی برخوردار بودند، اما با هوشمندی ذاتی خود دیوارهای بلند اندرونی را پشت سر گذاشته بودند. آنها از یک طرف وظایف روزمره خود را انجام می دادند و از طرف دیگر از درون همان روزمرگی ها اوقات مفرحی را بوجود می آوردند. آنها در حیاط خانه و در سایه درختان، وسایل پذیرایی مانند چای و شیرینی و قلیان را در کنار حوض خانه تدارک می دیدند و با دعوت از دوستان وآشنایان، دور همی ها و میهمانی های مفصل ترتیب می دادند.
یکی از مهم ترین تفریحات زنان سفرهای کوتاه یک روزه در طبیعت یا به عبارتی به «تفرج رفتن» بود که گاه در قالب گروه های خانوادگی و گاه دسته جات جداگانه، زنانه و مردانه انجام می شد. در کنار رودها و چشمه ها و در سایه درختان با انواع شیرینی و چای و قلیان و تنقلات مختلف همراه بود. (بلوشر ، ص۸۷ )
در بعضی از شهرها باغ های مخصوصی برای زنان وجود داشت که از ورود مردان به آن ممانعت می شد. زنان در این باغها دور هم جمع می شدند چای می نوشیدند و قلیان می کشیدند، گاهی نیز پیچیده شده در چادرهایشان در کنار رودخانه ها و چشمه ها می نشستند (والمونت ، ص۸۳).
سرآمد این طبیعت گردی ها سیزده به در بود که در روز سیزدهم نوروز هر سال همه خانواده ها به اندازه وسع خود تدارک این روز را می دیدند. متمولین همراه دوستان و آشنایان به باغ های شخصی خود می رفتند و سیزده به در را با آداب تمام در آنجا برگزار می کردند. زنان در باغ های خصوصی تاب می بستند و تاب می خوردند و حتی الک دولک و توپ بازی می کردند. عموم مردم با سماورهای کوچک ، غذا و انواع تنقلات به بیرون از شهر در کنار سبزه و جوی آب اتراق می کردند. دسته های مطربی هم در میان مردم حضور می یافتند. در معابر عمومی بساط حقه بازها و خیمه شب بازی و پهلوان کچل برپا می شد و بازی های دسته جمعی منظره شاد و پر جنب وجوشی را خلق می کرد (مستوفی، ص۳۶۴و۳۶۵). زنان در این میان تهیه و تدارک همه لوازم و خوراک این گشت وگذار را به عهده داشتند. به دلیل محدودیت ها و الزامات اجتماعی زنان از ورزش محروم بودند و با آن مأنوس نبودند، حتی هنگامی که به دامنه کوه و بیشه زارها می رفتند و شرایطی برای فعالیت مهیا می شد، از پیاده روی اجتناب می کردند و ترجیح می دادند در مکان مناسبی بنشینند ( فرمانفرمائیان، ص۱۱۹).
یکی دیگر از مشغولیات زنان زیارت مقابر امامزادگان مانند حضرت عبدالعظیم در تهران فرزند امام هفتم و برادر امام رضا از اهمیت زیادی برخوردار بود. امامزاده صالح در تجریش نیز یکی دیگر از این مقابر بود (همان ، ص۱۴۶) اغلب در کنار امامزاده ها فضای سبز و یا چشمه آبی قرار داشت و به علت حضور زائرین جمعی از دست فروشان در کنار این مقابر جمع می شدند و به این ترتیب بازارهای کوچکی نیز شکل می گرفت که محل خرید و فروش اجناس مختلف و مورد علاقه زنان بود (اورسل ، ص ۲۱۸). همه این اماکن در سیزده بدر محلی برای حضور زنان و انجام مراسم سیزده بدر بود.
منابع:
– اورسل، ارنست، سفرنامه اورسل، ترجمه: علی اصغر سعیدی، بی جا، بی نا، ۱۳۵۲ .
– بل، گرترود، تصویر هایی از ایران، ترجمه بزرگمهر ریاحی، تهران، خوارزمی،۱۳۶۳ .
– بلوشر، یپرت فون، سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی ۱۳۶۳.
– شل، ماری لئنورا، خاطرات لیدی شل، ترجمه حسن ابوترابیان، تهران، نشر نو، ۱۳۶۸ .
– فرمانفرمائیان، ستاره، دختری از ایران، ترجمه دکتر هوشنگ لاهوتی، انتشارات فرشید،۱۳۷۷.
– والمونت، ماه شب چهاردهم، اوستاس دولوری و دوگلاس سلادن، ترجمه: علی اصغر امیر معز، بی جا، بی نا، بی تا.
– تصویر خانه معیر الممالک در گیلان، منبع از مجموعه فخر التاج معیری سایت دنیای زنان قاجار.
