آبتاب– مرتضی رجائی خراسانی- تفاسیر متعددی درباره اینکه چرا آفریقایی ها مسلمان شدند، توسط مورخان عرب و جغرافیدانان نوشته شده است. برخی بر منافع اقتصادی تأکید دارند و گروهی دیگر آن را اثر پیام معنوی اسلام میدانند. عده ای هم تأثیر سوادآموزی و علم را در سهولت مدیریت حکومتها دخیل میدانند. بدیهی است که تجارت بین غرب آفریقا و مدیترانه قبل از اسلام هم انجام میشده است، اما مسلمانان این تجارت را رونق بخشیدند و به واسطه آن سه امپراتوری بزرگ قرون وسطایی غنا، مالی و سانگهای توسعه یافتند (Trimingham, 1962). در این نوشتار چگونگی گسترش اسلام در آفریقا بررسی میشود.
آفریقا بعد از آسیا بزرگترین قاره جهان است که ۳۰/۲۵۶/۳۲۰ وسعت دارد و جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر را در خود جای داده است (بختیاری، ۱۳۸۸). در این قاره مردمان سیاه پوست، اقلیتهای آسیایی، سفیدپوستان و اعراب با فرهنگهای متفاوت در کنار هم زندگی میکنند. بیش از هشتصد گویش در این منطقه وجود دارد که از پیچیدگی های این قاره میباشد (پورطاهری، ۱۳۸۸). قاره آفریقا گهواره تمدن انسانی و زادگاه انسانهای نخستین بوده است. کوهستانهای این قاره اولین سکونتگاه بشر بوده است و اولین تولیدات انسانی در این قاره شکل گرفته است. با چنین پیشینه تاریخی میتوان حضور دین را در تمام جوانب زندگی مردمان آفریقا لمس کرد.
از دیدگاه تاریخى تأثیر اسلام در آفریقا، جدا از جنبه معنوی اش؛ باید به سبب اهمیت بسیارش در دو زمینه مورد ملاحظه قرار گیرد که عبارتند از: فن بازرگانى و فن حکومتداری. در هر دو مورد اسلام چونان حلال مؤثر جامعه سنتى عمل کرده است. بارها خطوط تجزیه طلبى قومى را مغشوش گردانیده و مساوات قبیله اى با ساختار سلسله مراتبى تازه بنا نموده است، بنابراین اسلام مىتواند مدعى به ارمغان آوردن بسیارى از چیزها براى قاره آفریقا باشد. این قاره هم اکنون از جهت پیشرفت سریع اسلام در آن مورد توجه جهانیان است (Robinson, 2004).
ورود اسلام به قاره آفریقا به روزهاى نخست اسلام -قبل از هجرت پیامبر اسلام (ص) به مدینه- برمیگردد که عده اى از اعراب تازه مسلمان شده به رهبری جعفر بن ابی طالب در پى جور و ستم کفار و به منظور دستیابی به محیطی امن تصمیم به ترک حجاز گرفتند و به نجاشى پادشاه حبشه (اتیوپی کنونی) پناه بردند تا از حمایت او برخوردار شوند (گلی زواره، ۱۳۸۵).
تاریخ وقایع، خود به تنهائى نفوذ اسلام به آفریقا را کم یا بیش نشان مىدهد. در سال بعثت (۱۶ ژوئیه ۶۲۲ میلادى)، پیامبر اسلام (ص) مکه را به قصد مدینه ترک گفتند. در مدت کوتاه بیست و دو سال جنبش انقلاب سیاسى و مذهبى که آن حضرت پى افکند، بر تمامى عربستان و سوریه چیره گشت. مصر را فراگرفت، دژ بیزانس، بابل و اسکندریه تسخیر شد و در هر کجا آماده بود تا پایان بخش سنتهاى کهن باشد. در این دوران هیأتهایى به خاور و باختر روان گشتند. در سال ۶۷۰ میلادى عقبى این نافع حکومت اسلامى را در بیشتر شمال آفریقا و تونس استوار گرداند. چیزى که فرماندهان اسلامى توانستند به مردمى که بر آنان فرمان مى راندند، ارائه دهند تنها گردن نهادن به فاتحى بیگانه نبود؛ بلکه نوید عضویت در اجتماعى گسترده و نو یعنى امت اسلام بود که در گستره آن همه انسانها مى توانستند دست کم از دیدگاه نظرى از شأن و ارزش برابر برخوردار باشند، لذا امکان رونق و رشد اسلام در میان مردمان ساده بوجود آمد. مردمانى که چیزى به عربها مدیون نبودند و از اعراب شناختى نداشتند و به ندرت به زبان عربى تکلم مى کردند و یا اصلاً با این زبان آشنائى نداشتند و اغلب اعراب را دشمنان خود مى پنداشتند (معموری، ۱۳۷۸).
در قرون اولیه اسلامى و طى نبردهائى که مسلمانان براى ترویج آخرین دین الهى انجام مى دادند، شمال آفریقا به تصرف اسلام در آمد. با ورود اسلام به منطقه، هویت عربى اسلامى پا گرفت و از آنجا که ساکنان این مناطق که از حاکمان بیزانسى دل خوشى نداشتند و برابرى و برادرى را در دین اسلام یافتند؛ لذا گروه گروه به آن گرویدند و خود مروج آن شدند. گسترش اسلام از آن پس با شدت بیشترى ادامه یافت (معموری، ۱۳۷۸). اعراب به منظور تجارت به سوی مناطق جنوبى تر قاره آفریقا حرکت کردند و تعالیم روح بخش پیامبر اسلام (ص) را در میان مردمان بت پرست این مناطق رواج دادند. با گسترش اسلام فرق مختلف مذهبى نیز در این بخش از جهان اسلام پیدا شدند و سلسله ها و حکومتهاى محلى نیز تشکیل شدند. در این میان آئین مسیحیت نیز پیروان و طرفداران خود را داشت و مبلغان مسیحى نیز به ترویج مذهب خود مشغول بودند. در پى تسلط مجدد مسیحیان بر اندلس، مسیحیان شروع به دست اندازى به مناطق مسلمان نشین شمال آفریقا کردند. عدم توانائى حکام شمال آفریقا در جلوگیرى از نفوذ مسیحیان، مسلمانان را بر آن داشت تا گرد رهبران طریقت هاى تصوف جمع شوند؛ طریقتهایى که همچون تشکیلات سیاسى داراى سلسله مراتب بودند و رهبرى جهاد علیه مسیحیان را بر عهده داشتند. سلسله هاى معروف تصوف مثل قادریه، شاذلیه، تیجانیه، موریدیه، سنگال و کم کم در بین توده ها پیروان فراوان یافتند و اکنون نیز در بیشتر ممالک آفریقائى همین طریقه ها هستند که رهبرى را بر عهده دارند؛ البته باید اعتراف کرد که اطلاعات در مورد قاره آفریقا بسیار کم است و آمارهاى موجود اکثراً ناقص هستند (سجادی، ۱۳۷۷).
ورود اسلام به شمال آفریقا
در قرون میانه اسلام، جغرافیدانان مسلمان، شمال آفریقا را به دو بخش مصر و مغرب تقسیم میکردند. مغرب اسلامی یا مغرب عربی شامل سرزمین وسیعی از غرب مصر تا اقیانوس اطلس بود که شامل کشورهای کنونی لیبی، تونس، الجزایر و مراکش است. در قرن اول اسلام به دلیل اینکه قسطنطنیه انبار غله مصر باستان در نزدیکی حجاز قرار گرفته بود و برای انجام فتوحات بیشتر در آفریقا اهمیتی استراتژیک داشت، فتح مصر مورد توجه مسلمین قرار گرفت. مسلمانان در سال ۶۴۱ میلادی به طرف مصر حرکت کردند. در طول این سال توانستند کلیه نقاط مصر به جز اسکندریه را تصرف کنند. اسکندریه نیز در سال ۶۴۳ میلادی به تصرف درآمد. مصر به دلیل نظام سیاسی متمرکز و شهرنشینی، در مدت کوتاهی به تصرف مسلمانان درآمد (رحیم لو، ۱۳۷۷).
اسلام در مصر خیلی زود ریشه دار شد، به دلیل این که بومیان با مسلمانان همراه شدند. از آنجا که مصر محل مهاجرت و زادگاه یا آرامگاه شماری از پیامبران بزرگ الهی بود و در قرآن از آن سرزمین یاد شده بود، برای مسلمین جایگاه ویژه ای داشت و عده زیادی از مسلمانان به مصر مهاجرت کردند (سجادی، ۱۳۷۷). یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی در مصر تشکیل حکومت فاطمیان در مصر بود که با برپایی حکومت آنان، افکار شیعی در این خطه گسترش پیدا کرد. در این دوران زیارت، توسل به ائمه علیهم السلام و گرامیداشت روز عاشورا گسترش یافت. فاطمیان برای گسترش فقه اسماعیلی دست به تأسیس “جامع الازهر” زدند که در سال ۳۵۹ هجری قمری توسط جوهر الصقلی، فرمانده سپاه خلیفه فاطمی تأسیس شد. در دوران ممالیک ( ۹۲۲ – ۶۸۴ هجری قمری) هنوز باورهای شیعی در میان مردم دیده میشد، اما رفته رفته اسلام سنی و تصوف به جای مذهب اسماعیلیه بر این سرزمین حاکم شدند. مصر پس از حکومت ممالیک توسط عثمانیها تسخیر شد (معموری، ۱۳۷۸).
مسلمانان بعد از فتح سریع مصر با انگیزه های بالایی که به سبب شور ایمان و تبلیغ اسلام و همچنین، حفظ حکومت نوینی که تشکیل داده بودند به سوی غرب و سواحل غربی آفریقا حرکت کردند و کل منطقه شمال آفریقا به تسخیر مسلمین درآمد. تا نیم قرن گسترش اسلام در این منطقه ادامه داشت، علت طولانی شدن این فتوحات به شکل مستقیم با مقاومت بربرها، بعد مسافت و وسعت جغرافیایی شمال آفریقا رابطه داشت (ناصری طاهری، ۱۳۸۷).
ورود اسلام به غرب آفریقا
به اعتقاد پژوهشگران، اسلام در همان قرن اول هجری توسط عقبه بن نافع وارد غرب آفریقا و نیجریه کنونی شد. اما میتوان به طور قطع گفت اسلام در غرب آفریقا توسط مسلمانان مهاجر که بازرگان یا معلم بوده اند، گسترش یافت که از قرن ۸ میلادی تا قرن ۱۰ میلادی از طریق لیبی و سودان وارد این مناطق شده بودند. در این مناطق به این افراد مهاجر میگفتند که بعد از تبلیغ اسلام معمولاً اجتماع کوچکی از مسلمانان را در دل اقوام غیرمسلمان شکل میدادند و در بین آنها زندگی میکردند. در این دوران گاهی این مسلمانان گروه نخبه مشترکی را شکل میدادند و دست به تشکیل حکومت میزدند و در برخی موارد نیز با نام اسلام علیه پادشاهان بت پرست محلی دست به جهاد میزدند و آنها را از تخت حکومت پایین میکشیدند (رسولی، ۱۳۸۵).
آنچه که از مطالعات در غرب آفریقا به دست می آید نشان میدهد که مسلمانان در این منطقه توانسته اند جوامع کوچک و پراکنده ای را شکل دهند که حول یک شخص پا می گرفته است و در قرون بعد توانستند دست به تشکیل حکومت بزنند و با گسترش علوم اسلامی و شکل دادن به نهادهای آموزشی در این مناطق به گسترش هر چه بیشتر و عمیقتر اسلام همت گمارند که نتیجه آن شکل گیری دولتهای اسلامی جهادگر بود که توسط حکومتهای استعمارگر سرنگون گردیدند (شکیبا، ۱۳۷۹).
ورود اسلام به شرق آفریقا
طی چهار مرحله مسلمانان به شرق آفریقا مهاجرت نمودند و به تبلیغ اسلام در این مناطق همت گماشتند، مرحله اول، مسلمانانی از شبه جزیره عربستان و از طریق تنگه “باب المندب” وارد شاخ آفریقا شدند. این مهاجرت در قرون اولیه اسلام زمان خلافت “عبدالملک بن مروان” خلیفه اموی اتفاق افتاده است. در مرحله دوم، عده ای از مسلمانان مصری از طریق دریای سرخ وارد شاخ آفریقا شدند که اغلب برای تجارت و بازرگانی وارد این مناطق میشدند (پاکتچی، ۱۳۷۷). مرحله سوم، به سال های ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی برمیگردد که عدهای از بازرگانان و مردمان پارس (شیراز) به شرق و جنوب آفریقا مهاجرت کردند. مرحله چهارم، نیز به مهاجرت مسلمانان سومالیایی در سالهای ۱۱۰۰ ۱۲۰۰ میلادی به مناطق داخلی تر شرق آفریقا بازمیگردد. به طور کلی، قبل از ورود اسلام به شرق آفریقا، مردم این منطقه با عربها و ایرانیان روابط بازرگانی و تجاری زیادی داشتند که پس از ظهور اسلام این روابط تقویت شده است. این ارتباطات باعث شده تا شهرهای اسلامی سواحیلی در مناطق ساحلی شرق آفریقا پدید آیند که ساکنان آن افرادی از عربها، آفریقایی ها، شیرازی ها (ایرانی ها) و سومالیایی ها بودند. با توجه به مراحل یاد شده میتوان مدعی شد که تجارت در ورود اسلام به شرق آفریقا تأثیر فزاینده ای داشته است (شکیبا، ۱۳۷۸).
ورود اسلام به جنوب آفریقا
ورود مسلمانان به جنوب آفریقا با ورود استعمارگران هلندی به این منطقه همراه بوده است. در سال ۱۶۵۲ میلادی اولین مسلمانان مالایایی توسط هلندی ها به کیپتاون مهاجرت کردند. هلندی ها سه و نیم قرن پیش تعدادی از مسلمانان تبعیدی و کارگران ساده مسلمان را از مالزی به آفریقای جنوبی آوردند. انگلستان نیز عده ای هندی را در قرن ۱۸ به جنوب آفریقا و مستعمراتش وارد کرد. اسلام در جنوب آفریقا هنوز در اقلیت های کوچکی محدود میشود که هندی ها و مالایی ها از عمده ترین آنها هستند. در یک نگاه کلی، باید اذعان کرد که دین اسلام با وجود گسترش در منطقه شمال، شرق و غرب آفریقا و در منطقه جنوب آفریقا از پیشرفت قابل ملاحظه ای برخوردار نبوده است؛ به طوریکه مسلمانان هنوز نتوانسته اند در کشورهای واقع در جنوب آفریقا جمعیت قابل ملاحظه ای را تشکیل دهند، از اینرو صرفنظر از کشور آفریقای جنوبی پیروان دین اسلام در کشورهای زیمباوه، زامبیا، بوتسوانا، موزامبیک، مالاوی و غیره اقلیتهای نسبتاً کوچکی را تشکیل میدهند (نصیری، ۱۳۸۷).
دورانهاى مختلف رشد اسلام در آفریقا
دوره اول، دوره طولانى توسعه بازرگانى از طریق فعالیتهاى اسلامى که با تغییر دین تدریجى بازرگانان سودان توسط شرکاى بربرشان از صحرا همراه بود، دست کم تا سده نهم اسلام به بازارهاى سودان غربى راه مى یابد؛ اما تأثیر اولیه آن اندک است. دوره دوم، با فرارسیدن سده سیزدهم آغاز مى شود که در پى اغتشاشات طولانى که با هجوم المرابطون و سقوط غنا و پیدایش امپراطورى مالى فرا مى رسد. موسى خلیفه بخشهاى غربى آفریقا مى شود و اسلام بعنوان مذهب بزرگ حکومت مشرقى پدیدار مى گردد. تجار مالیائى پیشبرندگان ثابت قدم اسلام هستند، دینى که نه تنها در آمدشان را از طریق بازرگانى صحرا تأمین کرده؛ بلکه به آنها مجموعه اى کارآمد از تجارت را آموزش داده است. این دوره تا پایان سده شانزدهم و هجوم مراکشى ها به سنگال به طول مى انجامد. دوره سوم، دوره اى است که در آن واکنشهاى ضداسلامى و ضدشهرى بوقوع مى پیوندد. مردمان روستا که به باورهاى کهن پایبند، دیگر باره سر بر مى دارند و رهبرى را به دست مى گیرند و این مسئله تا سده هیجدهم به طول مى انجامد. دوره چهارم، با همتى دوباره اسلام توسط رهبران متعهد و مردمان بند پرواز از آغاز سده هجدهم شروع مى شود و این حرکت با هجوم استعمارى اروپائیان کند مى گردد (زرینکوب، ۱۳۷۷).
شاخصه های تأثیرگذار جوامع آفریقایی بر ورود اسلام
در این قسمت به مهمترین عوامل سیاسی و اجتماعی گسترش اسلام در آفریقا اشاره میشود که عبارتند از:
۱- اسلام محور دولت سازی: اسلام در آفریقا عامل مهمی در تشکیل دولت و شکل گیری تمدن بوده است. این دولتها در شمال شامل فاطمیون، ممالیک، مرابطون، موحدون و… میشدند و در مغرب آفریقا شامل دولتهای سلطنتی کانم – بورنو (سده ۱۹ – ۱۳ میلادی)، مالی (سده ۱۵ – ۱۳ میلادی) و سونگای (سده ۱۶ ۱۴- میلادی) و در مشرق آفریقا دولت شهرهای سواحیلی مانند کیلوا، پاته، مومباسا بودند که تا هنگامی که پرتغالیها در پی دور زدن دماغۀ امیدنیک توسط واسکودا گاما در ۸۹۷ هجری قمری آنها را از میان برداشتند در این دولتها اسلام ضمن مشروعیت بخشی بر انسجام اجتماعی نیز افزود که جهاد علیه استعمارگران در دوران مختلف نتیجه این انسجام اجتماعی است.
۲- ساختن مساجد: از مهمترین گام های گسترش اسلام در یک منطقه ساخت مسجد و انجام فعالیت دینی در آن است که به نوعی بر انسجام اجتماعی مسلمانان می افزاید. در کنار ساخت مسجد ساخت مراقد، اماکن مقدس، ساخت مدارس و ساختمانهای خدماتی در شهرهای مهم چون مکه و مدینه نیز بر انسجام اجتماعی مسلمانان می افزود. نکته مهم در ساخت مسجد یا مراقد در جمع نمودن مسلمانان در مسجد است که در جوامعی که مسلمانان در اقلیت قرار دارند این اجتماع به حفظ انسجام درونی مسلمانان و حمایت از دیگر مسلمانان کمک زیادی کرد. در این بین دولتهای اسلامی به شدت بر این نکته پا فشاری کرده و تأسیس مساجد را در برنامه داشتند که فعالیتهای حکومت فاطمیون و ایرانیها در شرق آفریقا در این مورد قابل مطالعه است.
۳- گسترش زبان عربی و ترجمه متون اسلامی به زبانهای محلی: مناطق مسلمان نشین در آفریقا به ویژه ساختارهای آموزشی، به عنوان مراکزی برای گسترش فرهنگ اسلامی و گسترش زبان عربی عمل کردند. در این بین ترجمه متون مذهبی به زبانهای محلی به گسترده شدن آموزه های اسلام کمک شایانی نمود. در مقابل زبان عربی نیز به عنوان زبان علمی و در برخی نقاط به عنوان زبان رسمی و تجاری پذیرفته شد که خود تأثیری دوچندان بر گسترش فرهنگ اسلامی داشت (ولایتی، ۱۳۸۴).
۴- ورود مسالمت آمیز اسلام در اکثر مناطق آفریقا: آنچه در ورود اسلام و گسترش آن در آفریقا جلب نظر میکند، ورود مسالمت آمیز و بدون جنگ و خونریزی اسلام به این مناطق است. در هیچ یک از کتب معتبر تاریخی و اسناد موجود، هرگز از ورود اسلام از طریق جنگ به آفریقای زیر صحرا سخنی به میان نیامده است (دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۸۸).
۵- تصوف یکی از عوامل مؤثر در گسترش اسلام: یکی از مهمترین گرایشات اسلامی در آفریقا تصوف است که توانست با تفوق بر اختلافات دینی، قومی و زبانی، به عقائد و احساسات دینی جامعه آفریقا معنی بخشیده و در ایجاد تفاهم میان مردمان مؤثر واقع شود. یکی از جنبه های موفق نفوذ و گسترش تصوف، دیدگاه غیرمتعصبانه آن بر پذیرش عناصر بومی فرهنگ آفریقایی است. این تساهل و تسامح موجود در طریقت ها نقش مهمی در پذیرش اسلام میان آفریقاییان داشته است که حتی امروزه میتوان در فرهنگ عامه و وجود فرق مختلف در این قاره آن را بازیابی نمود (زرینکوب، ۱۳۷۷).
۶- گسترش اسلام و حکومتهای مستقر: بطورکلی متخصصین نهادهای سیاسی در بین جوامع آفریقایی پیش از استعمار (قبل از قرن ۱۵ میلادی) را به دو گروه جوامع دارای دولت و جوامع فاقد دولت تقسیم میکنند. جوامع دارای دولت، تمایل برای تشکیل دولت تحت تأثیر مازاد اقتصادی قرار دارد و در مناطق مختلف آفریقا به دلیل فقر و نبود مازاد اقتصادی، امکان تشکیل دولت وجود نداشته است؛ اما در مناطقی به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی این قاره این کنفدراسیون های روستایی بودند که به ایجاد امنیت مشغول بوده اند. تعداد زیادی از جوامع فاقد دولت، نهادها و سلسله مراتبی را ایجاد کردند که به واسطه ایجاد مازاد اقتصادی به تدریج تکامل یافتند و در طول زمان به دولت تبدیل شدند. در این مناطق اغلب گسترش اسلام با مقاومت این دولتها مواجه میشد و معمولاً گسترش اسلام با جنگ همراه بود و یا در یک فرآیند طولانی مدت و با جذب نخبگان اتفاق می افتاد. جوامع بی دولت، در مقابل مناطق زیادی از آفریقا بودند که دولت در آنها شکل نگرفته بود که ورود اسلام به این مناطق با ورود و شکل گیری تمدن اسلامی همراه شد. شمال آفریقا و حکومتهای فاطمیون، موحدون و مرابطون و شرق آفریقا و ورود ایرانیها به این مناطق از جمله این موارد است که پس از گسترش اسلام در این مناطق، تشکیل دولتهای اسلامی که مشروعیت خود را از اسلام میگرفتند از پدیده های اجتماعی قابل مشاهده است (تامسون، ۱۳۸۶).
۷- دولتهای غیرهژمونیک و گسترش اسلام: دولتهای شکل گرفته در آفریقا پیش از استعمار که در پاراگراف قبل از آن سخن گفته شد، متفاوت از دولتهای دیگر است؛ این دولتها فاقد مرزهای دائمی، قطعی و محدود بودند و نفوذ قدرت از مرکز یک پادشاهی میتوانست بیش از یک روستا و به صورت نامتوازن گسترش یابد. حتی در بسیاری موارد به علت اینکه در آن جامعه، درجه هایی از وابستگی و یا بیش از یک رهبر سیاسی وجود داشت، اقتداری موازی شکل میگرفت. به همین دلیل به غیر از مصر دوران فراعنه نمیتوان امپراتوری هایی چون ایران و روم در آفریقا پیدا نمود. به تحقیق تضاد منافع در آفریقا نه بر سر زمین، بلکه بر سر منافع دیگری چون طلا، دام و یا برده شکل میگرفت. به همین دلیل، در این بستر افراد میتوانستند از دایره اقتدار یک حکومت به راحتی خارج شوند و خود به تصرف یک قسمت از سرزمینی دورتر اقدام کنند. با چنین روندی ویژگیهایی چون فقدان مرزهای تعریف شده دولتها، گردش آزاد انسانها حقیقت اصلی حکومتهای آفریقایی پیش از استعمار است که باعث گسترش قدرت در یک سطح محدود شد که برخی متخصصین آن را دولتهای غیرهژمونیک نامیدند (تامسون، ۱۳۸۶).
۸- تغییر در سبک زندگی: پژوهشگران معتقدند که فرآیند اسلامیزه شدن آفریقا طی سه مرحله انجام گرفته است. در اولین مرحله، مردمان آفریقا تنها عناصر فرهنگ اسلامی را پذیرفتند؛ بدون این که به هویتی اسلامی دست یابند. مرحله دوم، مرحله گروش رسمی به اسلام بود. در این مرحله شبکه روحانیون شکل گرفت. در مرحله سوم، نیز تغییراتی در اخلاق و آداب و رسوم مردم منطقه پدید آمد. در این مرحله مسلمانان به برتری فقه اسلامی در مقابل هر چیزی اعتقاد پیدا کردند، اصول پنجگانه دین را پذیرفتند و دستورات اسلامی در خصوص ازدواج و مرگ را به اجرا گذاشتند. با این فرآیند سبک زندگی اسلامی بیش از پیش در میان این مردمان گسترش یافت و به همه زندگی آنان معنا بخشید. در اینباره باید توجه داشت ادیان بومی آفریقا به طور خاص هویت بخش و معنابخش زندگی بومیان آفریقا بودند و پس از ورود دین اسلام در این جوامع این دین اسلام بود که توانست با شیوه های مختلف معنابخشی و هویت بخشی را در جوامع آفریقایی برعهده گیرد. در این زمینه باید دانست که هر چه این معنابخش کاملتر و جامعتر انجام شود و به حس امنیت بیشتری در فرد و سپس جامعه انجامد، بر شدت و عمق نفوذ آموزه های اسلام تأثیر بیشتری خواهد داشت و از بازگشت و بازتولید اندیشه های ادیان بومی در جوامع اسلامی جلوگیری خواهد کرد (لاپیدوس، ۱۳۸۱).
۹- خاندان: مفهوم خویشاوندی از مهمترین نکات جامعه آفریقایی است؛ این ایده از خانوادههای گسترده نشأت گرفته است، به همین دلیل پرستش نیاکان در مرکز سنت های روحی و روانی آفریقا قرار دارد. گروههای خویشاوندی، باعث همبستگی، امنیت و رفاه اعضایشان میشوند؛ بنابراین یک نوع روابط دو جانبه (بده و بستان) بین آنهایی که اقتدار ناشی از رهبران نژادی را دریافت می کنند و کسانی که به عنوان اعضاء باید از این فرامین اطاعت کنند، وجود دارد. اهمیت خاندان و قبیله در جوامع آفریقایی در گسترش اسلام را میتوان در نمونه تاریخی قبایل بربر مغرب اسلامی جستجو کرد که با اسلام آوردن رئیس قبیله اسلام در کل قبیله همه گیر شد (تامسون، ۱۳۸۶).
۱۰- آموزه های درونی اسلام: در مورد گسترش اسلام در آفریقا شاید بتوان یکی از مهمترین عواملی که برآمده از آموزه های اسلام است را به معیار تقوا برای ارزش انسانها دانست و این که بر عدم برتری انسانی بر انسان دیگر به خاطر رنگ و نژاد تأکید ویژه دارد، این نکته در آفریقا موجب جذب حداکثری افراد به دین اسلام می شود. در مقابل، گروههای اسلامی که به این نکته دقت نداشته اند، با وجود زندگی طولانی در آفریقا در گسترش اسلام تأثیرگذار نبودهاند. نکته دیگر به اهمیت اسلام به تبلیغ برمیگردد که خود مشوق اساسی برای فعالیت نو مسلمانان برای تبلیغ دین اسلام است (رسولی، ۱۳۸۵).
میتوان اینگونه نتیجه گیری کرد که پس از فتح مناطق مختلف آفریقا توسط مسلمانان، اسلام به سرعت در این جوامع ریشه دار شد. به طور کلی میتوان اسلام آوردن رؤسای قبایل که اهمیت زیادی در ساختار جوامع قبیلگی داشتند، رشد آموزشهای اسلامی، برپایی نهادهای آموزشی همچون الازهر و زیتونیه، رشد و گسترش تصوف و طریقت ها و کارکرد دین اسلام به عنوان دینی انسجام بخش در این جوامع را از عوامل اصلی گسترش اسلام در آفریقا دانست که نتیجه آن شکلگیری جوامع اسلامی و تمدن اسلامی بوده است.
منابع
بختیاری. سعید، اطلس گیتا شناسی، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسـی، ۱۳۸۸، صفحه ۱۷.
پاکتچی. احمد، اسلام در شرق آفریقا و آفریقای مرکزی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۸، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷.
پور طاهری. مهدی، اولویتبندی جایگاه کشورهای آفریقایی، فصلنامه پژوهشهای آفریقا، سال اول، شماره ۱، بهار ۱۳۸۸، صفحه ۱۲.
تامسون. الکس، مقدمه بر سیاست و حکومت در آفریقا، ترجمه علی گلیانی و احمد بخشی، تهران؛ ابرار معاصر تهران، ۱۳۸۶ ، صفحات ۳۹-۳۶.
دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، کتاب سبز نیجر، تهران؛ وزارت امور خارجه، ۱۳۸۸ ، صفحه ۲۱.
رحیم لو. یوسف، اسلام در شمال آفریقا، اندلس، سسیل و کرت، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۸، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷.
رسولی. نوید، نیجریه؛ سرزمین زبان ها و قومیتها، تهران؛ انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۸۵ ، صفحه ۲۱ – ۲۰.
زرین کوب. عبدالحسین، تصوف و عرفان، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۸، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷.
سجادی. صادق، اسلام در مصر و شام، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۸، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران؛ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۵۲۵-۵۲۴.
شکیبا. محمدرضا، کنیا؛ سرزمین و مردم، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۷۸ ، صفحه ۹۶.
شکیبا. محمدرضا، سرزمین و مردم سیر الئون، تهران؛ انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۷۹ ، صفحه ۱۴۵ .
گلی زواره. غلامرضا، جغرافیای جهان اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵، صفحه ۳۱۳.
لاپیدوس، ایراماروین، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه علی بختیار یزاده، تهران؛ اطلاعات، ۱۳۸۱.
معموری. طاهر، دانشگاه زیتونه، علوم و معارف اسلامی در شمال آفریقا، ترجمه زهرا خسروی، تهران؛ امیرکبیر، ۱۳۷۸، صفحه ۲۲-۱۸.
ناصری طاهری. عبدالله، تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، از آغاز تا ظهور عثمانیها، ۱۳۸۷، صفحه ۱۵-۹ .
نصیری. معصومه، شناسنامه فرهنگی آفریقای جنوبی، تهران؛ انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۸۷ ، صفحه ۸۰.
ولایتی. علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران؛ وزارت امور خارجه، ۱۳۸۴، صفحه ۴.
Robinson, D. Muslim Societies in African History. New York: Cambridge University Press, ۲۰۰۴.
Trimingham, S. History of Islam in West Africa.New York: Oxford University Press, ۱۹۶۲.
