نویسنده: حسن فتاحی
آلبرت اینشتین دانشمندی شناخته شده است. بسیار بعید است روی کره زمین کسی را یافت که نام او را نشنیده یا فرمول معروف او را ندیده باشد. شاید هیچ دانشمندی به اندازه او ستایش نشده باشد، اما فقط تعداد بسیار کمی از زندگی اینشتین، به ویژه دوران جوانی او اطلاع دارند. اینشتین دانشمند بزرگی بود و نامش تا ابد در تاریخ علم جهان خواهد درخشید؛ همان طور که پروفسور جان اسکیلز ایوری از او به عنوان مردی نام برده که جهان به شنیدن صدای او نیازمند است. با این حال، او نیز همچون دیگران زندگی پر فراز و نشیبی داشت که یکی از مهم ترین مقاطع آن، زندگی او و همسر اولش است. اینشتین و همسر اولش روند زندگی را با برچسب «عشاق جوان» شروع کردند و بیش از ۱۰ سال بعد با داشتن دو فرزند رسمی و یک فرزند غیر رسمی به پایان بردند. این ازدواج نافرجام، گوشه های ناگفته ای از تاریخ علم را در دل خود دارد. همسر اول اینشتین پشت پرده پنج مقاله ای قرار دارد که هم جهان اینشتین و هم جهان فیزیک را متحول کرد. مبنای نوشته حاضر، پیوست کتاب «چه کسی به فیزیک ذرات بنیادی می اندیشد» است که نگارنده مقاله حاضر اقبال ترجمه آن را داشته. پولین گنیو، فیزیک دان ذرات بنیادی سرن و نویسنده کتاب «چه کسی به فیزیک ذرات بنیادی می اندیشد»، بانویی فیزیک دان است که در پیوست کتابش بار دیگر صفحاتی از تاریخ علم را که با اینشتین گره خورده است، باز کرده و با رویکردی انتقادی و تحلیلی نقش فراموش شده همسر اول اینشتین را به تصویر کشیده است. در سال ۱۹۹۹، مجله تایم، آلبرت اینشتین را «شخصیت قرن» نامید. دستاوردهای علمی اینشتین به ویژه در سال ۱۹۰۵ و سال ۱۹۱۶ سؤالات زیادی را برانگیخت. آلبرت اینشتین در سال ۱۹۰۵ در حالی که هیچ شغل دانشگاهی نداشت و صرفاً کارمند رده سوم اداره ثبت اختراعات سوئیس بود، پنج مقاله مهم نوشت که به سال معجزه معروف بود. دانشمندان برای ده ها سال شگفت زده بودند که چطور شخصی به تنهایی می‌تواند مقالات زیادی را به عنوان تنها نویسنده آنها چاپ کند. به موازات دستاوردهای علمی؛ اما ناشناخته ترین بخش زندگی اینشتین برای اکثر دانشمندان و زندگی‌نامه نویسان، همسر اول وی، ریاضی دان و فیزیک دان، «میلوا ماریچ» است که مدرک بزرگی درباره سهم وی در کارهای شوهرش محسوب می‌شود. این همکاری چه نقشی را در دستاوردهای اینشتین بازی کرده است؟
درباره آلبرت اینشتین، فقدان شواهد انکارناپذیر و حضور نداشتن همه افرادی که به طور مستقیم در آن دخیل بودند، نتیجه گیری قطعی را با مشکل مواجه می کند. به هر حال، امروزه هنوز هم چندین مدرک و شاهد، وجود دارد. آنها به ما اجازه می دهند تصویری از سهم «میلوا ماریچ» به دست آوریم، هرچند عقاید و دیدگاه ها کماکان در این باره متفاوت است. همان طور که خواهیم دید، سرنوشت غم انگیز او نه تنها با کارهای مورد سرزنش شوهرش، بلکه با روزهای بدی که داشت، تعیین شد. هدف این نوشته بد نام کردن مرد مشهور و نامور جهان فیزیک نیست، بلکه بیشتر مورد آزمایش قراردادن مشارکت های احتمالی همسر وی از طریق تجزیه و تحلیل مدارک موجود و در نظر گرفتن آنها در بستر جامعه آن زمان است. تا همین اواخر، مورخان فقط به بخشی از مدارک شخصی اینشتین دسترسی داشتند؛ مدارکی که سال های ۱۸۷۹ تا ۱۹۲۱ را دربر می گیرند، اما در سال ۲۰۰۶ بایگانی دانشگاه عبری اورشلیم که شامل مدارک شخصی اینشتین از سال ۱۹۲۱ تا ۱۹۵۵ است، در حالی که برای مدت مدیدی از دسترس دور بود، به روی محققان گشوده شد. این امکان «رادمیلا میلنتیویچ»، استاد تاریخ را قادر کرد تصویر کاملی از «میلوا ماریچ» ترسیم کند و نقاط خاکستری زیادی از نقش وی را، هم در زندگی عاطفی و هم زندگی علمی آلبرت اینشتین پر کند. پیش‌تر کتاب‌های کمی به «میلوا ماریچ» اختصاص داده شده بود. «میلنتیویچ» به همه مدارک شخصی آلبرت اینشتین و میلوا ماریچ دسترسی داشت و کتاب کامل‌تری را ارائه داد. او همچنین از شهادت افرادی که میلوا ماریچ را می‌شناختند، بهره برد.
«میلوا ماریچ» که اصالتاً اهل صربستان بود و ۲۱ساله، در سال ۱۸۹۶ آلبرت را در مدرسه پلی‌تکنیک زوریخ(ETH)، جایی که هر دو در آنجا فیزیک می خواندند، دید. «آلبرت اینشتین»، آلمانی و سه سال جوان‌تر از میلوا بود. در سال ۱۸۹۹ رابطه احساسی عمیقی میان آنها شروع شد. آنها همه چیز را با هم شریک شدند: “عشق، مطالعات، تحقیقات و موسیقی”. کمی بعد از ملاقات شروع به همکاری کردند؛ همان گونه که مدارک شخصی و شهادت های زیادی دال بر این موضوع وجود دارد. موزه آلبرت اینشتین در برنِ سوئیس از یادداشت های آلبرت نگهداری می کند. کل قسمت ها با دست میلوا نوشته شده است. بخشی از نامه نگاری آنها از سال ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۳ هنوز وجود دارد. اگرچه متأسفانه بیشتر نامه های آلبرت یا گم شده و یا از بین رفته اند. فقط ۱۰ نامه بر جای مانده است. از آغاز رابطه آنها، آلبرت به طور مرتب در نامه های خود به لذتی که هنگام کار با میلوا می برد، اشاره می کرد. میلوا مطالعه آلبرت را هدایت کرد، به زندگی او نظم داد و به او کمک کرد تا رفتارهای غیر متعارف خود را بهبود ببخشد. میلنتیویچ تأکید دارد چطور نامه های اینشتین هوشمندانه دارای واژه هایی همچون «مطالعات جدید ما»، «تحقیق ما»، «نگرش های ما»، «نظریه ما»، «مقاله ما» و «کار ما روی حرکت نسبی» بود. میلوا و آلبرت با یکدیگر درس می خواندند و در درس های دانشگاه نمره های یکسانی کسب می کردند. اما در سال ۱۹۰۰، میلوا در امتحان شفاهیِ نهایی که به دریافت مدرک منجر می شد، رد شد. آیا این مردودی به دلیل صلاحیت نداشتن بود یا نشانه ای از رفتارهای حاکم بر زنان در آن زمان بوده است؟ سوئیس در آن زمان یکی از معدود کشورهایی بود که در آن زنان در دانشگاه‌ها پذیرفته می شدند. اینشتین در امتحان قبول شد، اما برخلاف سه هم کلاسی دیگرش، بعد از تحصیلاتش آن‌طور که انتظار داشت، نتوانست شغل دانشگاهی پیدا کند. طی دو سالِ بعد، بدون هیچ منبعی [مالی] او به طور متناوب نزد خانواده اش می رفت. در حالی که میلوا در زوریخ بود. آلبرت اینشتین در یافتن شغلی دانشگاهی و درخور ناکام بود و در نامه های عاشقانه ای که میان او و میلوا ردوبدل شده است، این زوج عاشق از اینکه آلبرت نتوانسته شغلی قابل قبول دست و پا کند، شگفت زده بودند. «آلبرت اینشتین» با یکی از اساتیدش در پلی تکنیک زوریخ به نام «هاینریش وبر» رابطه بدی داشت و حتی او را به جای اینکه استاد وبر خطاب کند، آقای وبر صدا می زد. میلوا و اینشتین طبق آنچه در نامه نگاری هایشان نوشته اند، وبر را مسئول و توطئه گری نام برده اند که باعث شده است اینشتین نتواند شغلی دلخواه در فضای دانشگاهی پیدا کند. آنها در نامه ای که به دوست شان «هلنا ساویچ» در تاریخ بیستم دسامبر ۱۹۰۰ فرستادند، میلوا ماریچ به همکاری خودشان اشاره کرده و در مقاله علمی درباره «نظریه مایعات» که در مارس ۱۹۰۱ منتشر شد، گفته بود: «ما همچنین رونوشتی از آن را به بولتزمان فرستادیم و دوست داریم بدانیم که او در مورد آن چه فکری دارد. امیدوارم پاسخ آن را برای ما بنویسد». اگرچه این اظهارنظر حاکی از این است که او در کار و نگارش مقاله مشارکت داشته، اما [مقاله] فقط به نام «آلبرت اینشتین» چاپ شد. «میلنتیویچ» نوشته است: “می توان چنین نتیجه گرفت با وجود این واقعیت که مقاله حاضر محصول همکاری میلوا و آلبرت است؛ اما آنها تصمیم گرفتند فقط به نام آلبرت چاپ شود. چرا؟ چون آلبرت بیکار بود. شخصیت او و رفتارش در مدرسه پلی تکنیک به طور جدی مانع شانس او برای کسب شغل بود. تنها راه برای غلبه بر این نقطه ضعف آلبرت این بود که نشان دهد او دانشمندی محترم است و شهرت او را در جامعه دانشگاهی تثبیت کند. برای این کار او به کمک میلوا نیاز داشت.”
اینشتین خودش مدارکی را دال بر همکاری و مشارکت میلوا در نظریه نسبیت [خاص] در نامه ای در تاریخ بیست و هفتم مارس ۱۹۰۱ عنوان کرده است. اینشتین در آن نامه خطاب به میلوا نوشته بود: «من چقدر احساس غرور و شادمانی خواهم داشت آن هنگام که هر دوی ما با هم تحقیقات مان را در زمینه حرکت نسبی پیروزمندانه به سرانجام برسانیم!». این حرف که با دستخط خود اینشتین نوشته شده، تأیید مستقیمی بر کار هر دوی آنها روی نظریه نسبیت است. در ماه می ۱۹۰۱ سرنوشت میلوا به طور ناگهانی دگرگون شد. او در فرار عاشقانه ای که با آلبرت به دریاچه کومو داشت، باردار شد. بارداری ماریچ از اینشتین آن هم پیش از آنکه به طور رسمی ازدواج کنند، برایش دردسرهایی در پی داشت. او تصمیم داشت دوباره امتحان دهد و مدرک دکترای فیزیک بگیرد، اما بارداری ناخواسته همه سرمایه گذاری های علمی و احساسی و مادی او را تهدید می‌کرد. پایان دادن به بارداری به نظر کار ساده ای می نمود. زوریخ در آن روزها به مرکز کنترل بارداری اروپا تبدیل شده بود؛ میلوا زیر بار سقط جنین نرفت و تمایل داشت به بارداری ادامه دهد. او دوست داشت از اینشتین صاحب فرزند شود، هرچند آلبرت هنوز مطمئن نبود که دوست دارد شوهر او باشد. بچه دار شدن بدون ازدواج هم اگرچه چندان غیرعادی نبود، اما عرف هم نبود. بدون شغل، آلبرت نمی‌توانست با او ازدواج و نیازهای خانه را برآورده کند. سه ماه بعد، با فشار فزاینده ناشی از آینده ای نامعلوم، میلوا بار دیگر در امتحان شفاهی مردود شد. در تاریخ ۲۸ دسامبر ۱۹۰۱ آلبرت برای او این گونه نوشت: «وقتی تو همسر دلبند من شوی، با نهایت پشتکار، کار علمی خود را ادامه خواهیم داد. هر چه باشد ما نباید تبدیل به آدم های بی فرهنگی بشویم». در پاییز ۱۹۰۱، میلوا به خانه پدری اش در صربستان بازگشت. در اکتبر ۱۹۰۱ سفر کوتاهی به سوئیس داشت تا آلبرت را متقاعد کند که با او ازدواج کند، اما فایده ای نداشت. در ژانویه ۱۹۰۲ او دختری به نام لیسرل به دنیا آورد. میلوا با قلبی شکسته فرزندش را رها کرده و برای بار دوم برای دیدن آلبرت به سوئیس سفر کرد. در تاریخ اول جولای ۱۹۰۲ اینشتین در نهایت توانست به لطف پدر دوستش، مارسل گروسمان، شغلی رده پایین در دفتر ثبت اختراع در برن به دست آورد. آنها بالاخره در ژانویه ۱۹۰۳ با هم ازدواج کردند، اما هیچ وقت دخترشان، لیسرل را برنگرداندند. آیا اینشتین به این دلیل که لیسرل فرزند نامشروع اوست و ممکن است در آن زمان تهدیدی واقعی برای از دست دادن شغلش باشد، این کار را کرد؟ این حداقل ایده ای بود از طرف دنیس اُوِربای، خبرنگار علمی نیویورک تایمز و زندگی نامه نویس اینشتین: «مانند برخی تراژدی های یونانی، هدیه زندگی آنها می توانست فرزندشان باشد. میلوا یک زن باهوش و درون گرا بود که به قضای روزگار و تقدیر آگاه نبود، همان طور که شادی اش را به شغل آلبرت وام داد». هیچ وقت اثری از دختر آنها پیدا نشد. میلنتیویچ معتقد است به احتمال خیلی زیاد در سپتامبر ۱۹۰۳ او به فرزند خواندگی داده شده است. گزارشی هم وجود دارد مبنی بر اینکه لیسرل تب مخملک گرفته و در سن کودکی فوت شده است. برادر میلوا، میلوش ماریچ، در زمان تحصیلات در رشته پزشکی در پاریس و برن اقامت داشته است. در ۱۹۰۵ میلوش که با خانواده اینشتین زندگی می‌کرد، توانسته بود از نزدیک شاهد چگونگی کار علمی و زندگی آلبرت و میلوا باشد. آلبرت بعد از کار اداری وقتش را به تحقیقاتش اختصاص می داد و میلوا هم بعد از اتمام کارهای خانه به تحقیق می پرداخت. او همچنین از پسر اولش، هانس آلبرت که در سال ۱۹۰۴ به دنیا آمده بود، نگهداری می کرد. میلوش ماریچ به خانواده و دوستانش گزارش داده بود که آلبرت و میلوا به شدت مشغول کار هستند. او توضیح داد که چطور عصرها و شب‌ها وقتی شهر در سکوت فرو رفته است، زوج جوان دور میز می نشینند و در نور فانوس نفتی با یکدیگر بر روی مسائل فیزیک کار می کنند، محاسبه می کنند، می نویسند، می خوانند و بحث می کنند. خیلی زود بعد از ملاقات میلوش ماریچ در ۱۹۰۵، آلبرت اینشتین نه تنها نظریه نسبیت، بلکه چهار مقاله علمی دیگر از جمله پایان نامه دکترای خود را چاپ کرد. یکی از مقالات پدیده فتوالکتریک را توضیح می‌دهد که کار روی آن باعث شد تا اینشتین جایزه نوبل سال ۱۹۲۱ را از آن خود کند. بازده ی فوق العاده او شگفت انگیز بود. مخصوصاً برای کسی که از یک شغل تمام وقت رده پایین در دفتر ثبت اختراع شروع کرده بود؛ بنابراین، سال ۱۹۰۵ اشاره به سال معجزه اینشتین دارد. این دوره تا حدی پرکارترین دوره از دوران کاری وی بوده است. میلنتیویچ به نقل از پیتر میچلمور، یکی دیگر از زندگی نامه نویسان اینشتین که چندین ارتباط مستقیم با اینشتین داشته، می گوید: “بعد از گذراندن پنج هفته کار برای تکمیل مقاله «درباره الکترودینامیک اجسام متحرک» که منجر به پایه گذاری نظریه نسبیت خاص شد، بدن اینشتین تحت فشار قرار گرفته و ضعیف شد، به گونه ای که به مدت دو هفته در رختخواب افتاده بود. میلوا مقاله را چندین و چند بار بررسی و سپس آن را پست کرد”. سپس زن و شوهر برای دیدن خانواده ماریچ به صربستان رفتند. در این سفر، میلوا به پدرش گفته است: «قبل از عزیمت، یک کار علمی مهم را تمام کرده ایم که موجب شهرت شوهرم در تمام دنیا خواهد شد.
برادر میلوا، میلوش، اغلب میزبان گردهمایی اندیشمندان و روشنفکران جوان در محل اقامت خود بوده است. آلبرت اینشتین در یکی از این گردهمایی ها شرکت و اعلام می کند: «من به همسرم نیاز دارم. او تمام مسائل ریاضی را برایم حل می کند». میلوا نیز این موضوع را تصدیق کرده است. بعد از آن، دوست ریاضی دان آلبرت، مارسل گروسمان، بعد از طلاق آلبرت و میلوا این نقش را ادامه داد و به اینشتین در تکمیل نظریه نسبیت عام او کمک می کرد. در سال ۱۹۲۱ آنها مقاله ای را به طور مشترک منتشر کردند. دکتر جوبومیر بتا دمیک ملاقاتی به سال ۱۹۰۵ با خانواده اینشتین در صربستان داشته و می گوید: “ما واقعاً به دنبال میلوا بودیم، گویی او یک الهه بود؛ دانش ریاضی و هوش او به راستی ما را تحت تأثیر قرار داده بود. او می توانست در یک لحظه مسائل ریاضی را به سادگی حل کند. آن چیزی که دیگر متخصصان برای حل آن نیاز به هفته ها تلاش داشتند، او در دو روز حل می کرد. میلوا همیشه راه حل‌ها را به شیوه خودش در کوتاه ترین شکل ارائه می داد. می دانستیم که او آلبرت را ساخته و نویسنده شکوه و افتخار اوست. او تمام مسائل ریاضی اینشتین را حل می کرد، به ویژه آنهایی که در نسبیت بود. در جایگاه یک ریاضی دان درخشان، او ما را نیز شگفت زده کرد”. پدر میلوا در ملاقاتش از سوئیس تمایل داشت به این زوج جوان کمک مالی کند و به آنها مقدار زیادی پول تقدیم کرد، صد هزار فرانک سوئیس. آلبرت قبول نکرد و گفت: «من با دختر شما به خاطر پول ازدواج نکردم، بلکه او را دوست دارم و به او نیازمند؛ زیرا من و او با هم یک نفر هستیم و هر کاری که انجام داده و به دست آورده ام مدیون میلوا هستم. او الهام بخش درخشان من است؛ ف رشته‌ای که مرا از تمام گناهانم در زندگی و حتی بیشتر از آن، در علم نجات داده است. بدون او من نه کارم را شروع و نه حتی تکمیل می کردم.» دُرد کرستیچ تنها جمله اول را گفته بود در حالی که تربوویچ گیوریچ کل پاراگراف را نقل کرده، اما به منبع خاصی اشاره نکرده است.
بسیاری از نویسنده ها، از جمله دسانکا تربوویچ-یوریچ، در سال ۱۹۰۸ گزارش داده اند که میلوا با پُل هابیخت، دانشجوی اینشتین، روی ساخت یک ولت‌متر فوق حساس که می تواند ولتاژهایی را به کوچکی ده هزارم ولت اندازه گیری کند، همکاری داشته است. خوب است چند خطی بیشتر درباره هابیخت و اینشتین بدانیم. آلبرت اینشتین، هابیخت و دوستشان سولووین سه مرد جوانی بودند که در آن زمان نسبت به روند آموزشی جاری در دانشگاه های آن زمان اعتراض داشتند؛ بنابراین خودشان دست به کار شدند و برای خودشان یک نهاد ساختند. آنها نام آکادمیِ سه نفره شان را «آکادمی المپیا» گذاشته بودند. ساخت دستگاه زمان زیادی برد، زیرا میلوا تعهدات دیگری هم داشت و دائماً سعی می کرد دستگاه را بهبود بخشد. تربوویچ-یوریچ تأکید می کند که میلوا در کارهای تجربی در آزمایشگاه سرآمد بوده است. «وقتی میلوا و پل، هر دو درنهایت راضی شدند، به آلبرت اجازه دادند تا او درباره دستگاه توضیح دهد، زیرا در برنامه های کاربردیِ ثبت اختراع، مهارت داشت». وقتی برادر پل هابیخت از میلوا پرسید که چرا نام تو روی اختراع نیست، او طوری با لغات بازی کرد و پاسخ داد: چرا؟ ما دو نفر تنها یک سنگ هستیم. به عبارت دیگر و معادل فارسی آن؛ [یک روح در دو بدن هستیم] یعنی ما یکی هستیم. از دیدگاه رادمیلا میلنتیویچ بدیهی بود که میلوا مانند دیگر زنان زمان خودش عقب ایستاد تا شوهرش موفق باشد و پیشتاز. آلبرت مانند سه دانشجوی دیگر، مخصوصاً بعد از اینکه نتوانست بعد از اتمام تحصیلاتش کار دانشگاهی پیدا کند، به میلوا نیاز داشت. واضح بود که از نظر میلوا آنها دارای موجودیت واحد و منحصر به فردی بودند. با وجود این، یک سال بعد، در تاریخ سوم سپتامبر ۱۹۰۹ میلوا به دوستش هلنا ساویچ از اولین تردیدهایش گفت: “[همسرم] اکنون بهترین فیزیک دان آلمانی زبان محسوب می شود که جوایز و افتخارات زیادی کسب کرده. بابت موفقیت هایش بسیار خرسندم، زیرا او به راستی لیاقتش را دارد؛ فقط امیدوارم شهرت تأثیر زیان باری بر انسانیت و نوع دوستی او نگذارد.”
زمانی که اولین مقاله درباره نظریه نسبیت چاپ شد، فیزیک دانی به نامِ آبراهام فدوروویچ جوف سال ۱۹۵۵ در مدح اینشتین نوشت: “اولین نسخه اصلی مقاله «در مورد نظریه نسبیت» را دیده که به طور مشترک به امضای اینشتین-ماریتی رسیده است. ماریتی نسخه لهستانی نام خانوادگی میلوا است، همان طور که در سند ازدواجش درج شده. جوف توضیح داد که اینشتین، «طبق فرهنگ سوئیس»، نام خود را با نام همسرش یکی کرده است. به هر حال چنین فرهنگی وجود نداشت و تنها میلوا از این نام مشترک استفاده می کرد. مقاله اصلی از آن زمان از بایگانی های Annalen der Physik گم شد. در سال ۱۹۴۳، اینشتین مقاله اصلی در مورد نسبیت را برای یک حراج خیریه با دست خود دوباره بازنویسی کرده و در مقاله رونوشت شده عنوان کرد که مقاله اصلی را بعد از چاپ دور انداخته است .در قرارداد طلاق آنها که سال ۱۹۱۹ اجرا شد، عنوان شده بود که در کنار پرداخت نفقه برای فرزندانش، آلبرت اینشتین توافق کرده بود که اگر برنده جایزه نوبل [فیزیک] شود تمام پول آن را به میلوا بدهد، اگرچه با تأخیر زیاد و یادآوری هایی که در مکاتبات آنها دیده می شد؛ در نهایت تمام پول به میلوا داده شد. در سال ۱۹۲۵، اینشتین سعی کرد در وصیت نامه خود بنویسد که تمام این پول به عنوان ارث به فرزندانش، هانس آلبرت و ادوارد می رسد. میلوا با این قرارداد مخالفت کرد و گفت که این پول متعلق به اوست. به نظر می رسید که او می خواست با این کار سهم خود را در علم نشان دهد، اما به نقل از میلنتیویچ، اینشتین در نامه ای به تاریخ ۲۴ اکتبر ۱۹۲۵ برابر با شنبه دوم آبان ۱۳۰۴ او را مورد تمسخر قرار داد: “وقتی با خاطراتت شروع به تهدیدم کردی خنده ام گرفت. آیا هیچ وقت حتی برای یک لحظه با خودت فکر کرده ای که اگر مردی که تو درباره اش این‌گونه صحبت می کنی، کاری ارزنده انجام نداده بود، هرگز هیچ کس به گفته های تو اهمیتی نمی داد؟ آن هنگام که آدمی ناچیز و حقیر است، هیچ حرفی برای گفتن باقی نمی ماند مگر اینکه فروتنی و سکوت پیشه کند. این همان چیزی است که من به تو توصیه می کنم”. چه اتفاقی برای میلوا افتاد؟
بعد از چاپ این مقالات در سال ۱۹۰۵، شهرت آلبرت اینشتین به سرعت گسترش یافت. او سپس چندین شغل دانشگاهی پیدا کرد، ابتدا در زوریخ و سپس در پراگ. آلبرت و خانواده اش به زوریخ بازگشتند و در نهایت در سال ۱۹۱۴ به برلین کوچ کردند و در آنجا آلبرت با دختر عموی خود، السا اینشتین رابطه عاشقانه ای را آغاز کرد. میلوا که درهم شکسته شده بود، برای زندگی با دو پسرش به زوریخ بازگشت. آلبرت درخواست طلاق کرد و در سال ۱۹۱۹ از میلوا جدا شد و با دختر عموی خود ازدواج کرد. میلوا به لطف ریاضیات و تدریس پیانو و نیز از نفقه پرداختی آلبرت که به او تعلق می گرفت و اغلب دیر پرداخت می کرد، جان سالم به در برد. پسر آنها هانس آلبرت بارها برای اینشتین نامه نوشت و شرایط بدی را که در آن زندگی می کرد، به وی یادآور شد. با پول جایزه نوبل، میلوا دو ملک خریده و اجاره داد و با پول آنها امرار معاش می کرد. پسر کوچک آنها، ادوارد که در سال ۱۹۱۰ به دنیا آمده بود، مبتلا به اسکیزوفرنی بود و از سال ۱۹۳۲ در بیمارستان روانی بستری شد. اینشتین بعد از سال ۱۹۳۳ هرگز او را ندید، زیرا در این تاریخ وی به همراه همسرش دومش، السا، به ایالات متحده مهاجرت کرد، اما در تمام طول عمر خود با میلوا در ارتباط بود. با وجود مشکلات بیماری و سختی‌های ناشی از جنگ، میلوا همه انرژی و پول خود را برای پسر بیمارش صرف کرد. در سال ۱۹۳۲، او از آلبرت تقاضا کرد توصیه نامه ای به وی دهد تا او بتواند در دبیرستان دخترانه مشغول به کار شود، از این‌‌رو او می توانست از خود و ادوارد حمایت کند. آلبرت این کار را نکرد و گفت که «نمی تواند توصیه نامه ای به او دهد زیرا افراد جوان تر از او بیکار هستند». وقتی میلوا برای هزینه های بیمارستان پسرش مقروض شد، طلب کاران تهدید کردند خانه او را می گیرند، بنابراین آلبرت موافقت کرد خانه او را بخرد و به این صورت او و پسرش بی خانمان نشدند.
میلوا قبل از فوتش در سال ۱۹۴۷، طفره رفته و خانه را دوباره فروخت، گرچه آلبرت صاحبِ خانه بود. او همه پول را به نام ادوارد کرد تا مطمئن شود بعد از مرگش مراقب پسرش هستند. میلوا ماریچ در سال ۱۹۴۸ در زوریخ چشم از جهان فروبست. در میان نامه هایی که بین آلبرت و میلوا بوده، آن هایی که پیش میلوا مانده است، به ن قش او در تحقیقات علمی بسیار کم ارجاع شده یا اصلا ارجاع نشده است. به هر حال، ایوان هریس واکرِ، فیزیک دان، در مقاله ای با عنوان خانم اینشتین نوشت: “من جملاتی را در یکی از نامه های اینشتین به میلوا پیدا کردم که مربوط به تحقیقات میلوا یا تلاش های مشترک بی وقفه آنها بوده است.”
استاشل استفاده از لغات «ما» و «کار ما» را (از سوی اینشتین در نامه‌هایش به میلوا) به هیجان ناشی از فیزیک در او نسبت داده است؛ چیزی که او موظف بود با ماریچ به اشتراک بگذارد. او می افزاید: “اشاراتی که به کارِ مشترک شده، زمانی بوده که آنها در رابطه خود دچار مشکل شده بودند و این به آن معناست که می خواسته میلوا را نسبت به عشق و ستایش گری خود مطمئن کند.” میلنتیویچ که زندگی این زوج را تا زمان مرگ میلوا دنبال کرده، این استدلال را رد می کند و می گوید که «آلبرت چیزی نبود جز یک نوع دوست». در مقاله دیگری ایوان هریس واکر نتیجه می گیرد: “سال‌های با هم بودنِ آنها بزرگ ترین موفقیت برای اینشتین بود؛ فیزیک او با مفاهیم شجاعانه فضا و زمان دست‌کاری شد. از اینکه گرانش در واقع پیچیدگی متریک فضا-زمان بوده، از اینکه فوتون‌ها در واقع بسته های انرژی بودند و نه فقط ابزاری ریاضیاتی مانند آنچه ماکس پلانک می اندیشیده باشد، بلکه یک حقیقت بوده است. کار او با مفاهیم، بی درنگ از جدیدترین و دقیق ترین یافته های فیزیک نوین محسوب شد، اما بعد از اینکه از میلوا جدا شد، فیزیک او کهنه شد. او ثابت کیهانی را به معادلاتش افزود، بنابراین می توانست فیزیکی را که هر کسی برای عالم انتظار دارد، پیش بینی کند؛ اما نتوانست مهبانگ را پیش بینی کند. او رهبر فیزیک دانان پیشرو نشد، اما در آن زمان مرد عجیبی بود که موضع خود را علیه نظریه جدید کوانتومی تعیین کرد. در سال ۱۹۲۹، یکی از دوستان میلوا به نام میلانا سفانوویچ در مصاحبه ای اعلام کرد: “میلوا شایسته ترین فرد برای صحبت درباره پیدایش نظریه نسبیت بوده، زیرا با اینشتین روی آن کار کرده است. پنج یا شش سال پیش، او با ناراحتی در این باره به من گفت. شاید گفتن آن خاطرات شاد برای او سخت بوده، شاید نمی خواسته تعصب خاصی روی شوهر سابق خود داشته باشد.” در نامه ای که به دوستش هلنا ساویچ نوشته بود، میلوا شرایط خود را این‌گونه بیان کرده: “میلانا نمی تواند کمک کند که خبرنگار روزنامه به داستان‌های ما اعتماد کند، بنابراین فکر می کنم موضوع تمام شده است؛ پس در این مورد حرفی نمی زنم. از ورود به مطالب چنین روزنامه ای می پرهیزم، اما معتقدم باعث خوشحالی میلانا می شود و چه بسا گمان می کند من نیز خوشحال می شوم که به نوعی به من کمک کند تا حقوق مسلم شخصِ رودررویِ اینشتین را در چشم مردم به دست آورم.” «رادمیلا میلنتیویچ» کتابش را با سخنی از الیسابت روبوز اینشتین همسر دوم هانس آلبرت (اولین پسر آلبرت و میلوا) به پایان می‌برد. او نوشته است که چطور شوهرش با فکرکردن به مادرش غمگین می‌شد. «این حقیقت که نام او [میلوا] از مقالات آلبرت حذف شده و اینکه ازدواج مادرش بی‌رحمانه به پایان رسیده و نیز بیماری پسرش، همه اینها تأثیر مخربی بر زندگی میلوا داشته است. میلوا ماریچ برای سکوتش دلایل خود را داشته است. او اولین کسی بود که به قابلیت‌های آلبرت اعتقاد داشت. در سال ۱۹۲۲ برای دوستش هلنا ساویچ این‌گونه نوشت: “حتی صمیمی‌ترین دوستانم هنوز دستاوردهای علمی آلبرت را تحسین می کنند و آن را به عنوان مسائل و دستاوردهای فردی او قلمداد می کنند. فقط تو مرا به خوبی درک می کنی. وقتی می توانی بگویی: مدت مدیدی است دیگر هیچ اهمیتی به او نمی‌دهم.”
گذشته از تمام مقالات و گفتگوها، بهترین مدرک موجود در زمینه همکاری های علمی میان این زوج، مرجعی بود که آلبرت اینشتین خودش برای تحقیقات مشترک خود در مورد نظریه نسبیت در نامه اش به تاریخ ۲۱ مارس ۱۹۰۱ آورده بود. فکر می کنم که زمان و شرایط، میلوا را مجبور کرد تا خودش را در این زمینه، پشت شوهرش مخفی کند. به علاوه، عشق و اعتماد کامل آن به آلبرت طوری بود که به هر شکل او را حمایت می کرد و بابت مشارکت در موفقیت او خوشحال بود. با قبول اینکه تحقیق عادی آنها تنها تحت نام آلبرت به چاپ رسید، میلوا ظهور و پیشرفت کامل هوش او را ممکن کرد. هدیه ای که او باید پرداخت می کرد، فدا کردن شغل خودش بود. اگر آلبرت بیکار می ماند، با او ازدواج نمی کرد و وقتی شرایط برای همکاری دوطرفه فراهم شد، چه کسی باید قدم عقب می گذاشت؟ اینشتین خطرات زیادی را پشت سر گذاشت: شغل حرفه ای، شهرت و نامش. هرچه او بیشتر در اصلاح وضعیت تأخیر می‌کرد، بیشتر باید می باخت. شهرت وی که به هزینه های میلوا بستگی داشت، احتمالاً روح تیمی اولیه و زیبای آنها را نابود کرد. ۱۱ سال پس از جدا شدن شان، سال ۱۹۲۵، بعد از تغییر رابطه و زمانی که برای میلوا روشن شد که دیگر «یک روح در دو بدن» نیستند، همان‌طور که در روزهای اول رابطه شان گفته بود، سعی در گرفتن بدهی ها و مطالباتش کرد. واکنش آلبرت بسیار بی رحمانه بود، طوری که او تصمیم گرفت برای همیشه سکوت کند. این رویکرد توضیح می دهد که چرا میلوا از گرفتن سهم خود از شهرت خودداری کرد، حتی در سال ۱۹۲۹ زمانی که دوستش میلانا سفانوویچ از او خواست تا با صحبت کردن در میان عموم مردم سهم خود را باز پس گیرد، میلوا از این کار پرهیز کرد. سهم دقیق هر یک از آنها احتمالا ًهمیشه یک راز باقی خواهد ماند، اما همه چیز حاکی از آن است که در سایه کار مشارکتی و همکاری با یکدیگر بوده است که توانستند چنین ایده های خلاقانه ای را تولید کنند. گاهی رخ می دهد که یک نفر ایده بسیار عالی داشته باشد، اما بحث در مورد چنین ایده ای با همکار خود همیشه آنها را جلوتر انداخته است. طبق معیارهای امروزی، میلوا ماریچ به عنوان نویسنده همکار این نظریات شناخته می شود، در غیر این صورت بستر تاریخی و شرایط موجود آن زمان تصمیم گیرنده بوده است [که نام او در دستاوردها نباشد]. زندگی آلبرت اینشتین و همسر اولش دستخوش تحولات بسیاری بود. اینشتینِ آلمانی الاصل یهودی با میلوا ماریچِ صربستانی در حالی زندگی را در خوشی شروع کرد و در حالی زندگی مشترکشان پایان یافت که این ۱۰ سال از پربارترین دوره های زندگی اینشتین بود. بین سال های ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۶. اینشتین در حالی با میلوا ازدواج کرد که خودش عاشق او بود؛ اما مادرش با این پیوند مخالف بود و پدرش تنها در بستر مرگ با اکراه به آلبرت جوان اجازه ازدواج با میلوا را داد. با خواندن سرگذشت میلوا ماریچ، نه فقط می توان به زندگی پر تلاطم او پی برد، بلکه می شود به اوضاع و جایگاه زنان در عرصه اجتماعی و علمی آن زمان اروپا هم نگاهی انداخت؛ اما در این میان نکته مهم دیگری هم درخشان است. زندگی اینشتین را می توان به چهار دوره تقسیم کرد: سال های کودکی، سال های سوئیس، سال های برلین و سال های پرینستون. بیشترین تصویری که در ذهن مردم نقش بسته سال های پرینستون و اقامت او در مرکز مطالعات پیشرفته پرینستون است؛ دانشمندی جاافتاده، فاضل، صاحب نظریه در علم و قابل احترام میان سیاست‌مداران. اما دستاوردهای پر بار زندگی اینشتین در سال های سوئیس و برلین نهفته است. همان سال هایی که او به شدت با همسر اولش درگیر بود، همان سال هایی که با پسرش هانس بگو مگوهای پدر و پسری داشتند و همان سال هایی که به لحاظ مالی در سطح متوسط بود، دقیقاً در همان سال ها نظریه نسبیت عام را ارائه کرد. در واقع، درس مهمی که در این مقطع از زندگی اینشتین وجود دارد، توان تمرکز و تفکیک مسائل او از یکدیگر بود. در حالی که او آماده می شد تا در دانشگاه های مختلف درباره نسبیت عام سخنرانی کند، هم زمان باید با پسر ۱۱ ساله خود هم که دور از او نزد مادرش بود، نامه نگاری می کرد و به او توضیح می‌داد که ۷۰ فرانک پول برای لوازم اسکی پول نسبتاً زیادی است. تمرکز اینشتین در تمام عمرش کم نظیر بود. او هم مانند هر دانشمندی در زندگی چهره ای خاکستری داشت و بدون مشکل نبود. به ویژه آنکه زندگی و زمانه اینشتین با دو جنگ جهانی همراه بود؛ اما او هرگز نگذاشت مشکلاتش، اشتباهاتش و نیز بحران های عاطفی و خانوادگی اش فعالیت علمی اش را متوقف کند.
