نویسنده: دکتر غلامرضا شریفی سیرچی -پژوهشگر و استاد دانشگاه
محیط زیست به همهٔ محیط هایی که در آنها زندگی جریان دارد، گفته می شود. مجموعه ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند، محیط زیست را تشکیل می دهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر می گذارند. می توان محیط زیست را مجموعه ای از عوامل طبیعی کرهٔ زمین، همچون هوا، آب، اتمسفر، صخره، گیاهان و غیره، که انسان را احاطه می کنند؛ خلاصه کرد. تفاوت محیط زیست با طبیعت در این است که تعریف طبیعت شامل مجموعه عوامل طبیعی، زیستی و غیر زیستی می‌شود که منحصراً در نظر گرفته می شوند، درحالی که عبارت محیط زیست با توجه به برهم کنش‌های میان انسان و طبیعت و از دیدگاه بشر توصیف می‌شود. رشته‌های مختلفی در ایران درباره محیط زیست وجود دارد که از جمله آنها می توان رشته‌های مهندسی منابع طبیعی – محیط زیست، مهندسی عمران – محیط زیست، مهندسی شیمی – محیط زیست، حقوق محیط زیست و مهندسی بهداشت محیط را نام برد. رشته علوم محیط زیست (مهندسی منابع طبیعی-محیط زیست) شامل مباحثی نظیر: بوم شناسی گیاه شناسی، جانور شناسی، زیست شناسی، سیستماتیک، ژئومورفولوژی، فیزیولوژی، مدیریت، حیات وحش، شیمی آلی، زمین شناسی مساحی، ریاضی، فیزیک، برنامه ریزی شهری، جغرافیا، اقتصاد، ارزیابی، آلودگی، اپیدمیولوژی، بهداشت، هواشناسی، مدیریت کشاورزی، و ژنتیک می باشد که به تازگی در ایران این رشته رونق پیدا کرده است و به دلیل حیاتی بودن این رشته افراد با سطح علمی بالا جذب این رشته می شوند (در سطح آزمون سراسری) ولی در کشور ایران بهره وری از این رشته آنچنان که باید با توجه به شرایط اکولوژیکی خاص منطقه صورت نمی گیرد. بنابراین، واژه محیط زیست بر عوامل و دانش گسترده بنا شده که در یک مقاله پرداخت به همه آنها امکان پذیر نیست. پرداختن به محیط زیست به سلسله مقالات نیاز دارد که در طول زمان باید آنها را به زبان ساده تهیه و انتشار داد.
اولین مقاله محیط زیست را با مقاله کوتاهی در مورد منابع طبیعی گیاهی شروع می کنیم. گیاهان یکی از وسیع ترین گونه های زیستی هستند که در روی زمین زندگی می کنند. اگر حیات را در روی کره زمین خلاصه کنیم، به دو مورد می رسیم که بدون آن دو مورد حیات در روی زمین ممکن نیست که یکی کلروفیل و دیگری نور است. اصلی ترین منبع کلروفیل در گیاهان و نور در خورشید است. البته، عوامل دیگر را نادیده نمی گیریم. به این دو مورد اصلی اشاره کردیم. به طور کلی گیاهان بستر زندگی همه موجودات زنده هستند. گیاهان در طول قرن های متمادی در روی زمین به وجود آمده، تکامل یافته و بقای زندگی خود و سایر موجودات زنده را فراهم آورده اند. اگر انسان در محیط زیست گیاهان و جانوران دخالت نمی کرد، مثل میلیون ها سال که دخالت جدی نکرده بود؛ این موجودات در تعادل به زندگی خود ادامه می دادند و شاید هیچوقت تخریب محیط زیست امروزی پیش نمی آمد. موجود دو پا به نام انسان زمانی که غارنشین بود و از طریق جمع آوری میوه و ریشه گیاهان زندگی می کرد و هراز گاهی به شکار حیوانات هم دست میزد، تعادل محیط زیست را برهم نزده بود. انسان زمانی که براساس قانون طبیعت رفتار میکرد، محیط زیست صدمه نمی دید. مثلاً زمانی که تعدادی از حیوانات را اهلی کرد. آن زمان هر جا که علوفه فراهم بود (ییلاق و قشلاق) براساس قانون طبیعت رفتار میکرد و در یک جا ساکن نمی شد که با چرای مفرط باعث از بین رفتن گیاهان و عدم بذر افشانی آنها شود و زمین ها را به بیابان تبدیل کند. بشر زمانی که یکجا نشینی را پیش گرفت و به کشاورزی روی آورد، تخریب محیط زیست نیز شروع شد. ابتدا تعداد انسان در روی کره خاکی کم بود و زمین های زیر کشت هم محدود بود. در آن زمان اگر تخریب به وجود می آمد، ولی به علت وسعت کم، تخریب جدی به حساب نمی آمد. با به وجود آمدن شهرهای بزرگ و افزایش جمعیت انسانی و حیوانی اهلی شده، تخریب محیط زیست از راه های مختلف به وجود آمد. احداث مزارع و باغات بزرگ، خانه سازی، جاده سازی و غیره موجب تخریب جدی محیط زیست شد. از طرف دیگر برای خانه سازی و سایر مصارف درختان جنگلی را مورد هدف قرار داد. همچنین، برای سیر کردن این جمعیت انسانی سیری ناپذیر با استفاده از وسایل و تجهیزات جدید به شکار انبوه و بی رویه دست زد. نه تنها گونه های گیاهی بلکه گونه های جانوری و آبزیان را به خطر انداخت. بشر با ابداع و اختراع ادوات و ماشین آلات کشاورزی و شکار گونه های طبیعی و سازگار گیاهی و جانوری را تهدید کرد و با استفاده از سموم دفع آفات و بیماری های گیاهی گونه های مختلف حشرات را از بین برد. انسان با استفاده از کودهای شیمیایی سیستم خاکی کره زمین را به هم ریخت و با استفاده از آبهای سطحی و زیرزمینی ضربه مهلکی به پیکره این کره خاکی وارد آورد. در مورد هر یک از این موضوعات و تخریب بشر برروی آنها صدها مقاله می توان نوشت.
در خاتمه باید عرض کنم که حداقل صورت مسئله آشکار و عیان هست و مخرب اصلی و روش تخریب هم معلوم است، نه اینکه راه حل ها معلوم نباشد؛ راه حلهای مختلف برای جلوگیری از تخریب و التیام برخی تخریب ها مشخص است. تنها عزم ملی و جهانی برای جلوگیری از بدتر از این شدن وضعیت نیاز است.
