مهندس حسن اشرف گنجوئی – کارشناس رسمی و محقق تأمین آب
مقدمه: جبالبارز یکی از بخش های شهرستان جیرفت است که ارتفاع آن از سطح دریا ۲۰۲۴ متر و نام قبلی آن محمد آبان مسکون بوده است. جبالبارز واژه ای عربی و فارسی آن منطقه کوههای پارچ می باشد، که در فاصله ۴۶ کیلومتری جیرفت در دامنه غربی رشته کوه بارز واقع شده است.
پس از هماهنگی های انجام شده با مدیریت محترم آبفای جیرفت و جبالبارز و بخشدار محترم از مورخ ۱۴۰۱/۱۲/۰۷ لغایت ۱۴۰۱/۱۲/۰۹ ضمن شرکت در جلسه توجیهی بخشدار محترم با دهیاران روستاها در ارتباط با تأمین آب شرب، از موارد ذیل بازدید نموده ایم.
پایگاه خبری آبتاب (WWW.ABTAAB.IR):
الف- جبال بارز شمالی
۱- قنات محمد آباد: یکی از منابع تأمین آب شرب منطقه جبالبارز قنات محمد آباد می باشد. قناتی با قدمت دیرینه با داشتن ۱۳ حلقه چاه میله ای و طول چهارصد متر که از شش دانگ آن چهار و نیم دانگ متعلق به آبفا و یک و نیم دانگ متعلق به کشاورزان محلی است. به علت کاهش آبدهی این قنات برای تأمین آب شرب، بخش جبالبارز دچار کمبود شدید آب شده است. بررسی های کارشناسی انجام شده از مادر چاه، چاه های میله ای، مظهر قنات، موقعیت کوره، نشان می دهد که کلاً قنات در سرتاسر کوره زه آب تولید مینماید و یا اینکه کل کوره قنات بخش تران قنات است. وسعت مناطق کوهستانی مشرف به مادر چاه قنات و پشتوانه زه آب تضمین شده بیانگر امکان بالا بردن توان آبدهی قنات می باشد. عدم لای روبی به موقع کوره قنات و یا سهل انگاری در امر احیاء و مرمت به موقع قنات، سبب کاهش آبدهی شده است. با بازسازی قنات و توسعه قنات از ناحیه مادر چاه و نیز احداث دستک های جانبی در طول کوره قنات می توان آبدهی قنات را اضافه نمود. با هزینه نمودن اعتباری در حد پانصد میلیون تومان میتوان آبدهی قنات را تا سی لیتر در ثانیه بالا برد.
۲- چاه تامین آب شرب جبالبارز: این چاه در حوالی جیرفت حفاری شده، عمق چاه ۲۰۰ متر و آبدهی آن ۳۰ لیتر در ثانیه می باشد. طول خط انتقال چهل کیلومتر و در طول مسیر پنج ایستگاه پمپاژ آب را دارد. از سی لیتر در ثانیه آبدهی چاه پانزده لیتر در ثانیه آن سهمیه جبالبارز می باشد. عمق چاه، بعد مسافت، عملکرد ایتسگاه های پمپاژ و بالا رفتن نیاز آبی منطقه جبال بارز پارامترهایی هستند که برای تأمین آب شرب به موقع برای منابع مطمئن بایستی برنامه ریزی شود. پتانسیل تأمین آب شرب در منطقه جبالبارز چه شمالی و چه جنوبی صد در صد و بصورت تضمین شده در محل وجود داشته و دارد، و کلاً منطقه مطروحه نیازی این هزینه های کلان برای انتقال آب از جیرفت را ندارد.
۳- بندهای سنگ و سیمانی دردسک: سه مورد بند سنگ و سیمانی در دره دردسک مشرف به روستا طراحی و اجرا شده است. اولین بند سنگ و سیمانی به ارتفاع ده متر که در داخل مخزن بصورت پلکانی و در بخش پایین دست قائم می باشد. کیفیت پایین عملیات اجرائی در ساختمان بند منجر به تخریب بخش میانی تا عمق پنج متر شده است. همه زه آبهائیکه از بالادست بند پشت بخش سنگ سیمانی باقیمانده جمع آوری می شوند به وسیله لوله به روستاهای پائین دست، برای تأمین آب شرب منتقل می گردد. تصویر بند سنگ و سیمانی تخریب شده و لوله های انتقال آب شرب بی سر و سامان که به گفته دهیاران روستاها پس از و قوع سیلاب، لوله ها را جدا و با خود حمل می نمایند، تا مجدداً چاره اندیشی و لوله گذاری صورت گیرد. صحنه های زندگی انسانهای نخستین را به نمایش می گذارد. جای تأسف است ک با همه هزینه و اعتبارات تخصیص داده شده امروزه روستائیان نتوانند از روشی متناسب با فن و تکنولوژی از گواراترین زه آبهای طبیعی کوهستان های جبالبارز استفاده نمایند. متأسفانه در پایین دست همین بند سنگ و سیمانی در فاصله یکصد متری بند سنگ و سیمانی با ارتفاع بیش از هشت متر اجرا شده که به گفته دهیاران محلی درست در سال دوم از سمت چپ بستر رودخانه سنگ و سیمانهای بی خاصیت تخریب و سبب ایجاد بخش واژگون شده از بند شده است. حد فاصل این دو بند سنگ سیمانی هم دیواره سنگ و سیمانی کم ارتفاع وجود دارد.
۴- چشمه زارچ: قبلاً از این چشمه برای تأمین آب شرب روستای دردسک ا ستفاده می شده، در پائین دست چشمه مخزن بتنی ساخته شده که آب چشمه در این مخزن جمع آوری و از اینجا به وسیله لوله به روستا منتقل می شده است، ولی کم کم با ریزش های جانبی مسیر انتقال آب چشمه و عدم توجه به لای روبی و تا حدودی توسعه چشمه آبدهی آن کاهش یافته است. این چشمه از توان آبدهی خوبی برخوردار است.
۵- قنات جهانبخش: مادر چاه و چاه های میله ای این قنات در مجاورت دامنه ای قرار گرفته اند که جاده ارتباطی کرمان جیرفت از آن عبور می نماید. دامنه با توجه به جنس رسوبات، آب به اندازه کافی در خود ذخیره دارد و می تواند کوره قنات را بخوبی تغذیه نماید ولی متأسفانه به علت ریزش های داخلی کوره قنات و عدم رسیدگی به موقع آبدهی قنات بشدت کاهش یافته است. با لای روبی قنات آبدهی آن به حالت اول برمیگردد.
۶- چاه آب سقدر: در ساحل سمت چپ روخانه فصلی سقدر چاهی در دهه هشتاد حفاری و برای آن لوله جدار هم گذاشته شده است. عمق چاه هفتاد متر اعلام شد و هدف از حفاری بهره برداری برای تأمین آب شرب بوده که تا امروز تجهیز و یا مور استفاده قرار نگرفته است.
۷- قنات امیر آباد سقدر: حوزه آبریزی که این قنات برای آن طراحی و اجرا شده است، نعل اسبی و با رشته کوههای مرتفع و ممتد که ریزش های جوی آنها اغلب بصورت برف می باشد. آبدهی این قنات در حد چهل لیتر در ثانیه بوده که بتدریج کاهش یافته و در حال حاضر به حداقل ممکن رسیده است.
۸- قنات آهنگران: این قنات به زناقو معروف می باشد، طول قنات یکصد و پنجاه متر و از مادر چاه هفت حلقه چاه دارد.
۹- قنات کمال آباد از روستای رشنوئیه: مادر چاه و چاه های میله ای این قنات در بخش زهدار واقع شده اند، ولی به علت ریزش های داخلی کوره قنات مسدود شده و آب قنات به کلی خشک شده است.
۱۰- چشمه سارهای رشنوئیه: در مسیر رودخانه فصلی مسکون که از مجاورت روستا می گذرد، چشمه سارهایی وجود داشته که آب آنها بسیار با کیفیت و اهالی و سکنه روستا از این استفاده می کرده اند. پس از ساختمان بند سنگ و سیمانی در پایین دست روستا این چشمه سارها زیر رسوبات رودخانه ای مدفون، آب آنها به پشت بند سنگ و سیمانی هدایت می شود.
۱۱- بند سنگ و سیمانی رشنوئیه: این بند سنگ و سیمانی در پائین دست روستا و در مسیر رودخانه فصلی مسکون ساخته شده است. مخزن این بند پر از رسوبات رودخانه ای می باشد. زه آبهای ناشی از جریانات زیرزمینی مناطق مشرف به بند پس از رسیدن به بند سنگ و سیمانی در اینجا جمع شده و بخشی از آنها از روی تاج بند سرریز می نمایند. از طرف اهالی و یا مالکان پایین دست لوله هایی از مخزن این بند سنگ و سیمانی آب ذخیره شده لابه لای رسوبات رودخانه ای را بصورت ثقلی به طرف باغها و کشت و کارهایشان هدایت می نمایند.
۱۲-قنات کلمی شهردراز از روستای مسکون: طول این قنات ۳۰۰متر، با هفت حلقه چاه میله ای در صورت احیاء و بازسازی قابلیت افزایش آبدهی را دارد.
ب: جبال بارز جنوبی
۱- چشمه هیشین (حیشین): این چشمه در بالادست روستای حیشین واقع شده و به چشمه حیشین معروف است. دهانه چشمه در ساحل سمت راست آبراهه ای در شیب دامنه های کوهستانی جبالبارز واقع شده و قدمت دیرینه دارد. آبدهی آن در حد چهل و پنج لیتر در ثانیه و بیش از دویست هکتار از اراضی پایین دست را آبیاری می نماید. از دهانه چشمه لوله آبی هم برای انتقال به منبع تأمین آب شرب ساکنین منطقه که بیش از دو هزار و پانصد نفر جمعیت دارد، گرفته می شود. از تحقیقاتی که در خصوص این چشمه تا بحال انجام شده از ریاست محترم شورای اسلامی محلی سئوال شد. مشخص گردید که هیچگونه تحقیقی در خصوص مسیر و جهتی که آب غالب چشمه از دهانه چشمه انجام نشده است. در پایین دست چشمه برای آبگیری و انتقال آب کانال بتنی ساخته شده که به علت کیفیت پایین بتن مصرفی شکسته و تخریب شده است. در حال حاضر آب کشاورزان از دهانه چشمه وسیله لوله به محل مقسم که در فاصله یکصد متری دهانه چشمه است منتقل می گردد. بررسی های بیشتر از موقعیت مناطق کوهستانی، شیب، جنس مصالح دامنه تا محله چشمه نشان می دهد که آبدهی آنرا می توان افزایش داد. لازمه اینکار برنامه ریزی برای مطالعه و ارائه طرح برای چگونگی افزایش آبدهی می باشد. جای تأسف است که در این منطقه ای که بواسطه چشمه اش می تواند یکی از مراکز گردشگری مطرح استانی، کشوری و جهانی باشد، امروزه در لابلای نیزارهای خودرو مدفون و حتی ایده اینکه چگونه می توان آبدهی آنرا بیشتر نمود مطرح نبوده و برای تأمین آب شرب اقدام به حفر چاه بی خاصیت شده است. بررسی های بیشتر از بخش بالادست چشمه تا دامنه کوههای جبالبارز موید آبدار بودن دامنه به گونه ای که می توان قنوات جدید دایر و با چشمه سارهای با آبدهی محدود را تبدیل به قنات کوه یا چشمه قنات با آبدهی بیشتر نمود. شرایط برای تأمین آب شرب به بهترین وجه ممکن در سراسر دامنه فراهم می باشد.
ج: پیشنهادات اجرائی
۱- احیاء و مرمت و بازسازی قنات محمد آباد جبالبارز شمالی با اعتبار پانصد میلیون تومان که در این صورت قادر به تأمین آب شرب در حد سی لیتر در ثانیه می باشد.
۲- ملزم نمودن ارگان سازنده بندهای انحرافی روستای دردسک به بازسازی و اصلاح اولین بند سنگ و سیمانی، بدیهی است که با بازسازی این بند می توان تا پانزده لیتر در ثانیه یعنی آب شرب مورد نیاز روستاهای پایین دست را تأمین نمود. لازم به توضیح است که در مرحله بازسازی بند سنگ و سیمانی بایستی از پی و تکیه گاهها به سنگ بستر دوخته شوند، تا فرار آب فعلی از پی و بدنه قطع گردد.
۳- اختصاص سیصد میلیون تومان برای چشمه زارچ و بازسازی منبع آب آن برای تأمین آب شرب دردسک.
۴- لای روبی و مرمت قنات جهانبخش با اعتبار سیصد میلیون تومان که در اینصورت به اندازه ده لیتر در ثانیه افزایش آبدهی داشته و قادر به تأمین آب شرب روستا هم خواهد شد.
۵- قنات امیرآباد سقدر بهترین پشتوانه تأمین کننده آب شرب روستا می باشد و با تخصیص اعتبار پانصد میلیون تومان می توان آبدهی آنرا حداقل تا ده لیتر در ثانیه افزایش داد.
۶- قنات زناقو در روستای آهنگران با پانصد میلیون تومان قابلیت احیاء و بازسازی را دارد. و در اینصورت به میزان ۷ لیتر در ثانیه به آبدهی آن اضافه و مشکل کمبود آب شرب را برطرف می نماید.
۷- تنها راهکار تأمین آب شرب پایدار رشنوئیه احیاء و مرمت و بازسازی قنات کمال آباد است، که با پانصد میلیون تومان می توان به میزان ده لیتر در ثانیه آب از آن تخلیه نمود. نیز در مسیر رودخانه فصلی مسکون با دهیار محل گزینه هایی شناسایی شد که می توان برای تهیه آب شرب روی آنها کار کرد.
۸- حذف نیزارهای اطراف چشمه حیشین و برنامه ریزی برای افزایش آبدهی آن، بطوری که از اضافه آبدهی برای تأمین آب شرب حیشین استفاده نمود.
۹- با اعتبار پانصد میلیون تومان برای قنات علی آباد می توان آبدهی آن را به میزان ده لیتر در ثانیه افزایش داد و آب شرب ساکنین پائین دست را تأمین نمود.
در پایان توصیه میشود که با توجه به پتانسیلهای آبی پایدار در جبالبارز شمالی و جنوبی میتوان با هماهنگی و همکاری بخشدار محترم و دهیاران خدوم و پر تلاش آب شرب همه نقاط را با اقتصادی ترین شکل ممکن و بصورت پایدار و ماندگار تأمین و تضمین نمود.
