مهندس حسن اشرف گنجوئی – کارشناس رسمی و محقق تأمین آب
پس از هماهنگی های لازم با مسئولین آبفای شهرستان جیرفت در مورخ ۱۴۰۱/۱۲/۰۱ به منطقه عزیمت و گزارش بازیدهای انجام شده بشرح ذیل می باشد:
۱- مقدمه: بخش ساردوئیه یکی از مناطق خوش آب و هوای استان کرمان و در فاصله ۸۰ کیلومتری شهرستان جیرفت قرار دارد. مرکز آن درب بهشت، آب و هوای سرد و کوهستانی و به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا یکی از مناطق برفگیر کشور محسوب می شود. از ساردوئیه بعنوان بام استان و کشور هم یاد شده است. ارتفاع روستاهای چاهون و دوچارسر بیژن بالاتر از ۳۲۰۰ متر از سطح دریا می باشد. در منطقه ساردوئیه چشمه سارها و آبشارهای فراوانی مشاهده می گردد. درب بهشت نیز در دامنه کوههای هزار و بحر آسمان قرار گرفته است.
۲- موقعیت کوهستانی: موقعیت کوهستانی درب بهشت و ساردوئیه و مرتفع بودن نسبت به سطح دریا بر روی نوع (برفی بودن) و میزان ریزش های جوی اثر گذاشته، بطوریکه بارندگی سالانه را تا چهارصد میلی متر در سال ایستگاههای باران سنجی گزارش نموده اند. جریانات سیلابی و زه آبهای زیرزمینی از آبراهه ها ، رودخانه های فرعی و اصلی جاری و از منطقه تخلیه می شوند. بواسطه ساختار زمین شناسی مناطق کوهستانی در دره های عدیده مشرف به بخش ،چشمه سارهایی وجود دارد که به گفته مسئولین محلی آب تخلیه شده از چشمه سارها در سرتاسر سال و نوسانات آبدهی آنها بسیار محدود می باشد.
۳-قنوات: با بررسی های کارشناسی انجام شده، ساکنین اولیه این مناطق با احداث قنوات آب مورد نیاز کشاورزی و یا شرب را تهیه می نمودند. بازدیدهای انجام شده از قنوات منطقه نشان می دهد که طول قناتها بسیار کم، زیر پانصد متر، عمق مادر چاه های آنها تا حد بیست متر ولی آبدهی آنها بالاتر از بیست لیتر در ثانیه بوده است. شاخص ترین این قناتها، قنات سرزده است که در مرکز بخش و برای بهره برداری بهتر از قنات در محل مظهر قنات کول گذاری بتنی و کانال مناسب طراحی و اجرا شده است. از دو سال قبل آبدهی قنات کاهش پیدا کرده و یکدفعه خشک شده است. بررسی های بیشتر از محدوده مادر چاه قنات ثابت می کند که خشک شدن قنات متأثر از خشکسالی و کاهش بارندگی نبوده است. ده پشتوانه مادر چاه قنات منطقه ای با رسوبات دانه بندی دگرگون شده و ارتفاعات زهدار می باشد، بطوریکه قنات مطرحه قادر به تأمین آب با قدمت قرنها بوده است. متأسفانه مسئولین محلی حاضر به پیگییر موضوع هم نشده اند، نیز همزمان در مجاورت مادر چاه و بخش تران قنات حتی در حریم قنات بر روی دامنه اقدام به خانه سازی شده و فاضلاب آنها هم قبل از خشک شدن قنات، کیفیت آب را تغییر داده اند.
پایگاه خبری آبتاب (WWW.ABTAAB.IR):
ارزیابی سایر قنوات منطقه، بروز پدیده اثرگذاری فاضلاب منازل مسکونی بر روی کیفیت آب قنوات را نشان می دهد، بطوریکه می توان ادعا نمود که هیچگونه کنترل و یا نظارتی بر اهمیت ارزشمند قنوات و پیشگیری از تغییر کیفیت آب قنوات وجود نداشته است. مصاحبه و گفتگوی بیشتر با اهالی و کشاورزان محلی، بی تفاوتی آنها را نسبت به تأمین آب از قنوات ثابت می کند. قنواتی را کنترل نمودیم که مظهر آنها در مجاورت ساحل سمت چپ رودخانه فصلی واقع شده اند، ولی متأسفانه حق آبه بران کوره قنات دویست متری همراه با چاه های میله ای و مادر چاه را حفظ و نگهداری نکرده اند. با ریزشهای جزئی کوره قنات و کم شدن آبدهی قنات بجای رفع گرفتگی، با بی تفاوتی که از خود نشان داده اند ریزش های داخلی تشدید و چاه های میله ای و مادر چاه های قنوات محو و آبدهی آنها به حداقل ممکن رسیده است. بازدیدهای بیشتر از قنوات و یا مورد سؤال قرار دادن وضعیت قنوات از مسئولین تأسف از بی اطلاعی و بی تفاوتی را تشدید می نمود.
در این موقعیت کوهستانی از قنواتی که قرنها قبل در این پهنه نیاکانمان به نسبت نیاز عصر و زمان خودشان دایر نمودند، حتی در حد ده درصد حفاظت و حراست نشده و خط تخریب و از مدار خارج نمودن قنوات در این بخش جا افتاده و میرود که باقیمانده قنوات را هم بصورت صددرصد تخریب شده، محو شده جلوه داده و بر روی آنها ساخت و ساز نمایند. در اینجا لازم می دانم بعنوان کارشناس تأمین آب هشدار و اخطار دهم که تنها با متوقف نمودن این روند و توجه ویژه به بازسازی و توسعه قنوات موجود می توان برای حیات آینده ساردوئیه و درب بهشت و یا کلیه روستاهای منطقه تامین آب خصوصاً در بخش آب شرب را تضمین نمود.
۴- وضعیت تأمین آب شرب فعلی: تأمین آب شرب درب بهشت و ساردوئیه در حال حاضر وسیله چاه های حفاری شده در نقاط نقاط گود بخش انجام می گردد. آب پمپاژ شده از دو حلقه چاه، پمپاژ های مجدد به منبع آب پنج هزار متر مکعبی بالای تپه ای در مجاورت مناطق مسکونی، پمپاژ و از آنجا سیستم شبکه آبرسانی ساکنین محلی را تأمین می نماید. از آنجائیکه ساخت و سازها بتدریج به مجاورت این چاهها رسیده و زمینه متأثر شدن آب چاههای تأمین کننده آب شرب از فاضلابهای خانگی فراهم گردیده، ضرورت بازنگری برای منابع تأمین کننده آب شرب بخوبی احساس و بایستی قبل از به بن بست رسیدن ناگهانی چاره اندیشی شود.
۵- وضعیت آبهای زیرزمینی: بازدید از چاههای حفاری شده در مسیر رودخانه فصلی، دامنه ها، سطح آب سفره های زیرزمینی، در حد سه، پنج و با حداکثر ده متر می باشد. تغذیه مستمر و پیوسته دامنه ها از زه آبهای ناشی از ذوب برف و یخبندان های مناطق کوهستانی و همراه با جنس مصالح پهنه های منطقه از جهت زمین شناسی موقعیت منطقه را بشدت حساس نموده است. به عبارت بهتر چاههای فاضلاب منازل مسکونی فاقد مرزبندی و به سرعت بر روی زه آبهای مرتبط با حریم قنوات و یا چاههائی که به منظور تأمین آب شرب حفاری می گردد اثر گذشته و سلامتی ساکنین را تحت الشعاع قرار می دهد. تحقیق در خصوص این پدیده از مسئولین محلی، پاسخ و راهکار مطالعه شده ای که قابلیت اجرائی داشته باشد و یا اجرا شده باشد، داده نشد. در دامنه های با ارتفاعات بالاتر نسبت به خط القعر حوزه آبریز هم سعی شده که با روش چاه و چاه زنی و پمپاژ آب از این چاهها باغکاری های جدید دایر و به این روش آبیاری نمایند.
۶- بازدید و بررسی وضعیت دره های مشرف به بخش: با هماهنگی های انجام شده، همینطور از دره ده والی و دره های مجاور، هیچگونه کمبود آبی مشاهده نشد. وجود چشمه سارها و انتقال آب آنها به استخرهای نسبتاً بزرگ برای ذخیره سازی و آبیاری باغکاری ها بخوبی رونق دارد. گردشگری بودن روستاهای پایین دست دره ها کار ساخت و ساز بر روی دامنه ها را هم تشویق نموده است. آنچه که در حال حاضر برای بهره برداری از چشمه سارها انجام می گیرد به روش سنتی و بهره برداری از توان آبدهی چشمه ها از قرنها قبل است، که نوسان آبدهی آنها محدود می باشد. کار بر روی چشمه سارها با توجه به پشتوانه کوهستان های گسترده و افزایش آبدهی آنها تجربه نشده است. ارزیابی های بیشتر از این مناطق کوهستانی نشان می دهد که میتوان آب شرب مورد نیاز کلیه روستاها و شهر را از این دره ها تأمین نمود. بدیهی است که در دره های همراه با مالکیت روستائیان با تعامل و همفکری با حق آبه بران و دهیاران می توان آب شرب همان روستاها را تأمین نمود، و از دره های بدون مالک برای تأمین آب شرب شهر برنامه ریزی نمود.
پینشهادات اجرائی
۱- با توجه به پتانسیل های پایدار تأمین آب شرب در دره های مشرف به روستاها و بخش درب بهشت و ساردوئیه، برنامه ریزی برای شناسایی و تحلیل کلیه چشمه سارهای هر دره با هماهنگی دهیاران و حق آبه بران چشمه سارها به منظور کارشناسی فنی و حقوقی و تعامل برای پیدا کردن راهکارهای نوین تأمین آب شرب در منطقه یا شناسایی چشمه سارهای بدون مالک و چگونگی توسعه و بهره برداری ازآنها.
۲- برنامه ریزی برای تهیه شناسنامه برای تک به تک قنوات منطقه، اعم از دایر یا بائر، لازم به توضیح است که اگر قناتی در حال حاضر فاقد آب باشد بطور قطع آنرا بائر یا خشک نموده اند. از این جهت که قناتی در این منطقه خشک نمی شود. نیز توجه به قنواتی که متعلق به آبفا برای تأمین شرب هستند و یا حق آبه بران اهداء می نمایند برای مرمت و بازسازی.
۳- تحقیقات گسترده تر از تأثیر چاه های فاضلاب منازل بر روی چاه های تأمین کننده آب شرب و سرعت بخشیدن به اجرائی نمودن پیشنهادات تأمین آب شرب از چمشه سارها و درها برای رها شدن از شرایط حادی که به لحظه برای چاهها سرعت می یابد.
۴- روشنگری برای همه افرادی که با چاه و چاه زنی های ناپایدار برای باغکاری ها و کشاورزی که به صورت پیوسته نیاز به آب دارند تلاش می نمایند. همینطور ترویج و تشویق حق آبه بران چشمه سارها و قنوات برای بهره برداری از روش های نوین آبیاری برای بالا بردن راندمان و توسعه.
۵- ساماندهی آبه های پایه یا دائمی کلیه آبراهه ها و یا رودخانه های فرعی و اصلی.
۶- برنامه ریزی برای چگونگی بهره برداری از آب و یا زه آبهای نشت شده از مخازن بندهای سنگ و سیمانی اجرا شده در دره ها.
