دکتر امید نوری-پژوهشگر و استادیار دانشگاه شهید بهشتی
از مزايايی كه
كشاورزی شهری برای محيط زيست شهری به همراه دارد و خصوصاً در اجرای بام سبز و باغهای
عمودی بسيار مشهود است، مديريت اصلاح شده بارشهای طوفانی، كاهش اثرات جزيره گرمایی،
بهبود كيفيت هوا، افزايش تنوع زيستی و عايق سازی صوتی می باشد.
1- مديريت
اصلاح شده بارش های طوفانی شهری
بارش های طوفانی شهری آبی است که در طول بارش از سطوحی نظير: سقفها، خيابانهای
سنگ فرش شده، بزرگراه ها و پارکينگ ها جاری می شود. در اغلب موارد، آبی است که
درصورتی که سطوح ساخته و يا سنگفرش نشده باشند، جذب خاک خواهند شد. داشتن سطوح
غيرقابل نفوذ فراوان در فضاهای شهری، مشکلات فراوانی را هم از نظر کيفيت و هم از
لحاظ کميت آب ايجاد می کند. زيرساختهای شهری بايد توان مديريت بارش های طوفانی را
داشته باشند. بارش های طوفانی هدايت نشده شهری معمولاً حاوی مواد سمی، تركيبات آلی
و عاملهای بيماری ويروسی و باكتريايی هستند. آب حاصل از اینگونه بارش ها، برای
آشاميدن و حتی شنا كردن نيز مناسب نيست و يكی از عوامل آلودگی آبهای شهری محسوب می شود.بام های سبز نوع خاصی از كشاورزی شهری هستند كه با مديريت اصلاح شده بارش های
طوفانی همراه شده است. بام های سبز باعث كاهش رواناب های سطحی از طريق بهبود نسبت
نفوذ می شود. بام های سبز به عنوان مؤثرترين راه حل مبارزه با رواناب های شهری ناشی از سطوح غيرقابل نفوذ مطرح شده اند. در
واقع، 70 تا 100 درصد بارش های طوفانی شهری كه برروی بامهای سبز می ريزد میتواند از طريق اين سطوح در فصل تابستان جذب شده و اين
مقدار به 40 تا 50 درصد در فصل زمستان می رسد. با وجود اينگونه بامهای سبز، وقوع هرگونه رواناب ناشی از بارشهای طوفانی برای چندين ساعت به تأخير میافتد و احتمال بروز سيلابهای برقآسا كاهش می يابد. از مزايای مديريت اصلاح شده بارش های طوفانی شهری، صرفه جویی های
اقتصادی برای شهرداری ها است. در گزارشی در تورنتو نشان داده شده است كه تنها اگر
6 درصد سقفها سبز شوند، توانايی ذخيره بيش از 6/3 ميليون مترمكعب در سال آب ناشی
از بارشهای طوفانی وجود دارد كه درصورت امكان ذخيره آن درآمدی برابر 60 ميليون
دلار خواهد داشت. بام های سبز همچنين، آلودگی های
زيست محيطی آبراه های محلی را به دليل بهبود كيفيت رواناب های شهری كاهش می دهد؛ چراكه آلودگی ها توسط مواد موجود در بام های سبز جذب
می شود. در نهايت، بام های سبز با كاهش رواناب ناشی از بارشهای طوفانی، ريسک
سرريز شدن فاضلاب ها، روان شدن سيلاب ها و همچنين فرسايش ناشی از رواناب ها را
كاهش می دهد.
2- كاهش اثرات
جزيره گرمايی شهری
منفعت ديگر زيست محيطی
كشاورزی شهری، كاهش اثرات جزيره گرمايی شهری است. اثر جزيره گرمايی شهری زمانی
اتفاق میافتد كه محدوده كلانشهرها به صورت قابل ملاحظه ای گرمتر از محوطه
اطرافشان گردند. در روزهای گرم و شبها، دمای مراكز شهرها میتواند 2 تا 6 درجه
گرمتر از محوطه اطراف باشد. دلایل متعددی برای بروز چنين پديده ای وجود دارد، يكی
از اين دلایل، جايگزين شدن آسفالت و بتن در جاده ها، ساختمان ها و ديگر ساختارهای
لازم برای اسكان جمعيت در حال رشد، به جای فضاهای سبز است. پيامدهای اثرات جزيره
گرمايی شهری خصوصاً در ساعات پيک گرما، افزايش تقاضای انرژی برای خنک كردن توسط
دستگاههای تهويه هوا و يخچال ها می باشد كه منجربه آلودگی هوا می شود. پيامد
ديگر، افزايش بيماری های ناشی از گرما نظير گرمازدگی می باشد. كشاورزی شهری از
جمله بام های سبز و باغهای عمودی، اثرات جزيره گرمايی شهری را با كاهش فضاهای
تيره كه گرما را جذب می كند، می كاهد. به جای اينکه چنين سطوح ساختمانی بتنی، اشعه های
خورشيدی را جذب كرده و به انرژی گرمايی تبديل كند، بام های سبز و باغ های عمودی
سبب می شود كه اغلب تشعشع خورشيدی از طريق پوشش گياهی جذب شده و برای فتوسنتز به کار
برده شود. پوشش گياهی ايجاد شده، بازتاب انرژی خورشيدی به محيط اطراف را محدود
كرده و درنتيجه از افزايش دما ممانعت می كند. به عنوان مثال، در تورنتو پيشنهاد
شده است كه با ايجاد تنها 6 درصد پوشش گياهی، 1 تا 2 درجه سانتیگراد كاهش در
اثرات جزيره گرمايی مشاهده خواهد شد.
3- بهبود كيفيت
هوا
درصورتی که کشاورزی شهری به صورت مناسبی
برنامه ريزی و با طراحی های شهری يکپارچه شده باشد، می تواند آرامش شهروندان را
فراهم کند. فضاهای سبز اطراف بلوکهای آپارتمانی و خانه ها، به بهبود شرايط آب و
هوايی کمک می کند، چراکه فضاهای سبز می تواند رطوبت را افزايش داده، دمای هوا را
بکاهد و رايحه مطبوعی را در شهر ايجاد کند؛ گرد و خاکها و گازهای ناشی از هوای
آلوده را از طريق شاخ و برگ گياهان و درختان جذب کند؛ سرعت باد را شکسته و حائل
تشعشعات خورشيدی شده و سايه ايجاد کند. شهر قاهره يک نمونه خوب است، جايی که
آلودگی هوا تا سطح خطرناکی اوج میگرفت. برای رفع چنين مشکلی، افزايش سطح فضای سبز
شهری در اولويت های اساسی سياست های شهر قرار گرفت. مسئوليت برنامه ريزی و مراقبت
از درختان کاشته شده در کانالهای قديمی قاهره برعهده انجمنی در شهر گذارده شد.
نمونه ديگر شهر سوفيا، پايتخت بلغارستان است که کشت مواد غذايی در اطراف خانه ها،
سواحل رودخانه ها و ديگر فضاهای خالی شهر منجر به افزايش محصولات نباتی و بهبود
ميکرواقليم شهر گشته است. علاوه بر اينکه بام های
سبز دمای داخل و خارج را خنک تر نگه می دارد، دارای منافع غيرمستقيم بهبود كيفيت
هوا نيز می باشد. كاهش تقاضای انرژی می تواند منجر به سوزاندن زغال سنگ كمتر در
نيروگاههای توليد انرژی و در نتيجه تصاعد مواد شيميايی كمتر در هوا شود. كاهش
تصاعد مواد شيميايی نيز سبب كاهش دود می شود. مطالعه ای نشان داده است كه با پوشش
6 درصدی بام های سبز، سالانه 56/1 مگاتن كاهش تصاعد گازهای گلخانه ای به طور
مستقيم از ساختمان ها و 62/0 مگاتن به طور غيرمسقيم از كاهش اثرات جزيره گرمايی
خواهيم داشت. كشاورزی شهری همچنين باعث بهبود كيفيت هوا از طريق حذف آلاينده های
هوا نظير مواد شيميايی و مواد آلرژی زا نظير گرده ها می شود. اين بهبود كيفيت هوا
با كاهش اثرات جزيره گرمايی مرتبط است. مطالعه انجام شده نشان داده است كه با پوشش
6 درصد بام سبز، بين 5 تا 10 درصد از وارونگی هوا در سال كاسته می شود. هرگونه
باغ يا پوشش گياهی كه بر روی زمين يا روی سقف اجرا شده باشد، هوايی را كه از ميان
آنها عبور می كند تهويه كرده و كيفيت آنها را بهبود می بخشد. به عنوان مثال، یک
مترمربع از بام چمن كاری شده، می تواند سالانه 2/0 كيلوگرم ذرات معلق را حذف كند.
علاوه بر اين، فرآيند فتوسنتز گياهان، برای حيوانات و انسان مواد غذايی و اكسيژن
تهيه می كند.
4- افزايش تنوع
زيستی
هم اكنون، تمايل به سمت توليد مواد
غذايی خاصي در كشاورزی است كه باعث افت شديدی در تنوع زيستی چه در بخش كشاورزی و
چه در بخش دام شده است. احيای تنوع زيستی يكی از مزايای مهم زيست محيطی حاصل از
كشاورزی شهری است. كشاورزی شهری با توليد محصولات متنوع می تواند اثر متقابلی بر
روی توليد محصولات خاص داشته باشد. علاوه بر آن، كشاورزی شهری به حفظ گونه مورد
تهديد يا كمياب ميوه ها، سبزيجات، گلها و درختچه ها كمک می كند. كشاورزی شهری می تواند با دو روش به ارتقای تنوع زيستی كمک كند. اول اينكه،
باعث توليد مستمر ميوه ها و سبزيجات كميابی می شود كه با شرايط محلی انطباق دارند.
تكنولوژی های جديد گونه هايی را رواج داده اند كه مطابق ميل بازار و مقتضيات تجارت
بين المللی می باشد. مثلاً در بريتانيا هزاران گونه سيب محلی وجود دارد، اما فقط
چندگونه آن برای تجارت در محدوده جامعه اروپا توليد می شود. دوم اينکه، تنوع
محصولات و زمينهای زراعی محدوده شهرها گونه های بيشتری از پرندگان و حيوانات را
جذب می نمايند.
5- عايق سازی
صوتی
آلودگی صوتی فضاهای شهری معمولاً به دليل افزايش تراكم،
ترافیک سنگين و فراوانی سطوح سخت رايج می باشد. كشاورزی شهری خصوصاً بام های سبز و باغهای عمودی در كاهش آلودگی صوتی
فضاهای شهری بسيار مؤثر هستند. اين كاهش صدا به دليل جذب امواج صوتی از طريق خاک
و گياهان است.