چرخش آب در طبیعت و تامین آب به روش قنات – کوه (بیدانجیر)

آبتاب– مهندس حسن اشرف گنجوئی (کارشناس رسمی و محقق تأمین آب)- بررسی های جامع از روش های تامین آب فعلی و متداول، با همه تنوع و همزمان با آن بحران آب لجام گسیخته برای آب کشاورزی و شرب نظر هر فردی را به این مهم جلب می نماید. بیش از دو سوم سطح کره زمین را آب فرا گرفته، دریاها، اقیانوس ها با داشتن آب، چرخه هیدرولوژیک با تبخیر مستمر از این سطوح، شکل گرفتن ابرها، جابجائی آنها تا حد مواجه شدن با شرایط مناسب برای تبدیل به ریزش های جوی بصورت برف و باران، نفوذ پیوسته آب به بخش سطحی خشکی پوسته زمین، تا حد اشباع و سپس جاری شدن سیلابها به سمت دشتها و یا جاری شدن تا پیوستن به دریاها، مکانیزمی است که به صورت دائم در نظام هستی انجام می شود. با چنین توصیفی کمبود آب و یا بحران آب در وهله اول تعجب و شگفتی به دنبال دارد. که این پدیده تا چه حد می تواند صحت داشته باشد؟ ریشه های شکل گرفتن این چنین پدیده هایی در کجاست؟ چگونه می توان آنها را شناسایی و برای حل آنها راهکارهای علمی و کارشناسی تهیه و تنظیم نمود. مرور روش های تامین آب توسط انسانها برای توسعه زندگیشان حکایت از تفکر، دور اندیشی، و به دنبال آن اجرای راهکارهایی را نشان می دهد، که تعمق در مورد آنها جایز و پسندیده و آموزنده می باشد. بررسی تاریخی تامین آب از هزاران سال قبل تا کنون، روش تامین آب با کاریز یا قنات را همچون نگینی درخشان به نشانه تکامل فکر بشر را متجلی می نماید. قنات یعنی دشوارترین، خطرناکترین کار با امکانات و ابزارهای بسیار محدود برای تامین آب و سازگاری با مناطق خشک و کویری، روشی که در طول تاریخ رقیبی جامع تر با کارائی بهتر پیدا نکرده و نخواهد کرد. ورود به مسائل زمین شناسی هیدرولوژی، هیدرولیک، هواشناسی، ژئومورفولوژی و بهره گرفتن از آب طبیعت به گونه ای که غائله تخلیه آب سفره های زیرزمینی در شرایط کنونی، هستی را با بن بست مواجه کرده، در کار نبوده و نباشد. به عبارت بهتر سرریز آب اضافی را  کانالیزده و از برکت آن کشاورزی را تا حد نیاز رونق بخشیده و مشکل محسوسی برای تامین آب شرب هم چالش ایجاد نکرده است. از آنجائیکه در مقاطعی از زمان تفکر جامع همراه با دور اندیشی نسبت به مسائل تامین آب در کار نبوده، در مقطعی از زمان قنات و قنات داری  کمرنگ و تا آنجا پیش می رود که کار تامین آب با پیشینه  هزاران ساله حیات بشر زیر سوال رفته و وقیحانه نظریه چاه بجای قنات تدوین و اجرائی می گردد.

روشی که ناشی از عدم شناخت از طبیعت مناطق و در جهت از مدار خارج کردن صنعت قنات و قنات داری بوده و محسوب می گردد. پیدا کردن راهکارهای حفر چاه ژرف، انتقال آبها همه و همه در در مقابل روش تامین آب با قنات که با تجربیات شکل گرفته در گذر زمان و تاریخ در هم شکسته و سرفرود می آورند. نقطه قابل تذکر اینجاست که ضمن تائید همه جانبه قنات و قنات داری نقشی در روند تکاملی ابزار کامل برای سهولت کار احداث قنات ملموس نمی باشد. پیشرفت فن و تکنولوژی در عرصه کنونی نشان می هد که می توان بر روی کار پر مشقت بخش های تران، خشکان، مادرچاه و یا هرنج قنوات (فاصله مظهر تا محل مصرف) تجدید نظر نمود.  هر آنچه که در ساختار قنات محور تلاش و کوشش قرار می گرفته دسترسی به زه آبهائی بوده که از مناطق کوهستانی گسترده تراوش می نمودند. مادر چاه یعنی نقطه آغازی برای آزاد شدن تراوشات مطرح شده متناسب با ابزار کار شروع این صنعت و به دنبال آن طراحی و اجرای کوره، چاه های میله ای، مظهر و هدایت زه آبهای تولید شده در مادر چاه و بخش تران قنات تغذیه کننده مادر چاه، برای جمع آوری آب مناطق کوهستانی مشرف به مادر چاه بوده و تضمین تامین آب را بصورت پیوسته می نموده است. وجود درز و ترکها، شکافها، گسل ها، غارها در جسم کوهستان، به عبارت بهتر وجود آب بیانگر دارا بودن و بهره مند بودن درون کوهستان از آبهائیکه حاصل نفوذ ریزش های جوی میباشند. پیدا کردن شناخت از مکانیزم ورود جریان و یا جاری شدن در جهت شیبهای  متنوع داخلی کوهستان، و یا پدیده تبخیر ناشی از مکش آبهای درون کوهستان به سطح (مکانیزم مکش نفت از مخزن وسیله فتیله در چراغهای نفتی برای تولید روشنائی و یا حرارت) در مجموع همه موارد مطروحه مشوقند از جهت اینکه با تکامل ابزار کار می توان کوره منتهی شده به مادر چاه دامنه کوهستان را به دل کوهستان تداوم بخشید، تا آب بیشتری از روش تامین آب با قنات تولید و مورد بهره برداری قرار داد. ورود کوره قنات از مادر چاه سابق به جسم کوه یا کوهستان را می توان در قالب قنات-کوه (بید انجیر) تغییر و تفسیر نمود. متناسب با امکانات روز این کوره از بدو ورود به کوهستان نیاز به چاه های میله ای بعدی و یا مادر چاه نهائی ندارد. از جهت اینکه هوادهی و انتقال مصالح را از راه اصلی کوره حفاری شده می توان جبران نمود. بررسی‌های کارشناسی ثابت نموده که به ازا هر یکصدمتر تونل و یا کوره با قطر یک الی یک و نیم متر در کوهستان، قادر خواهیم بود که بین سی الی  پنجاه لیتر در ثانیه  افزایش آبدهی داشته باشیم. یعنی همه زه آبهائی که متاثر از شیب های ناشی از ساختار زمین شناسی درون کوهستان به سمت دشتها و یا مکش بطرف سطوح کوهستان سوق میابند تا تبخیر شوند، قبل از تبخیر شدن به کوره احداث شده در جسم کوه ورود نموده و با تامین آب پایدار و تضمین شده، آب شرب زندگی را در شهرها و روستاها پشتیبانی  نمایند. با حفاری یکصد متر کوره افقی به ازاء هر متر حداکثر ده میلیون تومان، یا هزینه یک میلیارد تومان برای هر رشته قنات در عوض بطور میانگین ۳۰ الی ۵۰ لیتر در ثانیه آب دائمی را بدست می آوریم. یعنی به ازاء هر سی و سه و نیم میلیون تومان هزینه یک لیتر در ثانیه آب دائمی را خواهیم داشت.

با وجود بیش از ۴۵۰۰۰ رشته قنات موجود در سطح کشورمان با احداث یکصد متر قنات-کوه در تداوم کوره قنات از محل مادر چاه بطرف کوهستان می شود.

۱۳۵۰۰۰۰=۳۰× ۴۵۰۰۰

پس یک میلیون و سیصد و پنجاه هزار لیتر در ثانیه در ۴۵۰۰۰ نقطه که صاحب تمدن قناتی بوده اند، تامین آب نموده، که با محاسبه آبدهی موجود قنات و آبدهی ناشی از لای روبی و بازسازی به رقم چشمگیری خواهیم رسید.  این طرح در  صورت اجرا شدن طرح تامین آب به روش قنات-کوه  (بیدانجیر) بحران آب موجود در بخش کشاورزی  را به میزان پنجاه درصد و آب شرب را به میزان صددرصد  مهار می نماید.

قنات کوه برای توسعه قنوات موجود

بررسی های صحرائی مستمر از سراسر کشورمان اثبات نموده که مادرچاه های قنواتی که نیاکانمان گزینش و قنات احداث نموده اند. اولین و آخرین مادر چاهها نیستند در همه استانها، شهرها، روستاها در دره های مناطق کوهستانی میتوان نقاطی را گزینش نمود که برای کاهش هزینه های قنات، قنات-کوه احداث نمود. به عبارت بهتر، کوره ای به قطریک الی یک و نیم متر و طول متغیر متناسب نیاز آبی را احداث نموده است.