تحلیل همایش قنات در یزد

آبتاب– مهندس حسن اشرف گنجویی (کارشناس رسمی و محقق تأمین آب)- مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی که تنها مرکز بین المللی در سراسر دنیا در زمینه قنات است، رویداد (مهرآب یا محراب) را در ۱۰ آبانماه ۱۴۰۳ در دستور کار خود قرار دارد، امید است با همکاری و همراهی گسترده تمامی شما عزیزان گام های موثری در جهت حفاظت از آب و «قنات» میراث مهندسی و اجتماعی ایرانیان برای جهانیان صورت پذیرد. قنات ها زنده هستند و زندگی بخش آینده آب یا آینده زندگی است.
مطب فوق مبتنی برهمراهی وارائه گزارش از قنوات که بعنوان میراث مهندسی و اجتماعی ایرانیان برای جهانیان می باشد، رسانه ای و پس از آن در محل سالن اجتماعات کتابخانه مسجد جامع شهر یزد برگزار گردید. برنامه سخنرانی برای ارائه گزارشات تنظیم شده، کیفیت محل انتخاب شده، انضباط، هماهنگی برای برگزاری این همایش فوق العاده عالی و قابل تحسین بود. استادانی که برای طرح مسائل انتخاب شده بودند از شخصیتهای کاردان، باتجربه و اندیشمند یزدی که به فرهنگ و ادبیات یزدی مسلط و اغلب نویسنده ، گوینده و صاحبان نام و منزلت یزدی بودند. مجری کارآزموده بدواً تاریخچه کارهر سخنران را معرفی و سپس گزارش تدوین شده حفظاً و یا از روی کاغذ قرائت و بیان می گردید. دقت در کلمه و کلمه بیانات، طرح عملکرد پیشینیان در راستای قنات و قنات داری و کیفیت تفکر مهندسی از مرحله شناسایی تا طراحی و اجرای قنات بود. که بدینوسیله استادکاران با لیاقت و با ارزش با انجام عملیات بسیار سخت و پیچیده و یا به عبارتی شگفت انگیز قرنها قبل از دشت کویر یزد، شهری همچون نگین با عظمت و ابهت شهری را بنا و سرپا نمودند. نیز دیدگاهها و نظرات بازدیدکنندگان، کارشناسان عالی رتبه خارجی مطرح و بیانگر جایگاه ویژه شهرستان و یا استان یزد که در ارتباط با تامین آب و یا بادگیر ها برای مقابله با شدت گرما ابداع و اجرائی نمودند، در سطح جهانی می‌باشد. موضوع قنواتی که براساس طراحی دقیق به مسجد جامع شهر ختم می شدند، پایابها و نهایتاً پایانه های هر رشته قنات توسط شخصیت های کارآزموده با بیان علمی و در تمام نقاط در بازدیدهای انجام شده بیان و نظر هر شنونده ای را به قدرت و توان دانش و فهم علمی که براساس آن چنین مواردی قرنها قبل تنظیم و اجرا شده حساس و بیشتر رغبت پیدا می کرد، که به دانستنی های خود اضافه نماید.

مشاهدات جمیع موارد بازدید شده و پاسخگوئی به سوالات و تشریح پارامترهای علمی از طرف مسئولینی که مرکز بین المللی قنات تعیین کرده بود، صد در صد عالی و نمادی از فرهنگ و تمدن مترقی یزدیها در برگزاری همایش و بیان وقایعی بود که اتفاق افتاده است. ولی تعمق در گزارشات استادان گزینش شده از شروع تا پایان نشان می داد که موضوعات منحصر با یادداشتها و اسناد و مدارک قنوات یزد تنظیم شده اند. به عبارت بهتر هر آنچه که مطرح می شود. وقایع اتفاق افتاده در گذر زمان و آن هم به دست نیاکان، معماران، استادکاران قنات و قنات داری بوده است. قطعاً پیشکسوتان یزدی با سایر اساتید غیر یزدی عصر خود هم تبادل اطلاعات داشته اند، که اشاره ای به آنها نمیشد. نیز این مطالب از عصرهای گذشته و تا مقطعی از تاریخ آب و آبیاری که چهره چاه و چاه زنی نمایان شد تهیه شده بود. مرکز بین‌المللی و دست اندرکاران همایش از نظرات و یا عملکردهایی که با پایین رفتن آب سفره های زیر زمینی، مبتکران یزدی ارائه و تلاش هایی که برای مرزبندی یا حفاظت و حراست از حریم قنوات خصوصاً در بخش مادر چاه و تران قنات داشتند، اسناد معتبری را نداشته، فقط وقایع اتفاقیه را بیان میکردند.

تحقیقات گسترده کارشناسی اثبات نموده که برحسب ضرورت، بروز و شدت گرفتن بحران آب، ضمن ارج نهادن به میراث گرانمایه به یادگار مانده، تکرار وضعیت تاریخی و تعریف و تمجید لحظه به لحظه در کار قنات و قنات داری در راستای سیر تاریخی عملکرد مجریان تامین آب با قنات پذیرفتنی نمیباشد. پیشرفت علم و فن و تکنولوژی راه را برای تحلیل مکانیزم کارشناسی طراحی و اجرای قنات هنر منحصر به فراد نیاکانمان را نه تنها در یزد بلکه در سراسر ایران هموار نموده و با استعانت و الگو گرفتن از چگوئگی مواجه شدن آنها با مشکلات و راهکارهایی که متناسب با شرایط آب و هوائی، زمین شناسی، هیدرولوژی، هیدرولیک پیدا میکردند، در شرایط کنونی تحقیق، تحلیل، منطبق با شرایط روز را به گونه ای می توان پیش برد که قادر به پاسخگوئی نیاز آبی صد درصد در بخش تامین آب شرب و تا حد امکان در بخش کشاورزی باشیم. متاسفانه مرکز بین المللی به این مهم ورود نکرده است. در اینجا مسائل ذیل مطرح می باشد که با پیدا کردن شناخت بیشتر و رسیدن به دست آوردهای نوین قادر باشیم قدمهایی موزون و هم تراز بنیانگذاران صنعت کاریز در تامین آب برداریم.

۱- در ارزیابی میدانی مادر چاه هر رشته قنات اجرا شده در طبیعت که قرنها وسیله حیات و آبادانی بوده، موقعیتی حتی الامکان در دامنه کوهستان های گسترده را داشته، بدین معنی که گستردگی کوهستانها موید بالا بودن حجم آب ذخیره شده در درزها، ترکها، شکافها، گسلها، غارهای درون کوهستان بوده و می توانسته تضمین کننده تامین آب مستمر مادرچاه و بخش تران قنات باشد. مکانیزم تغذیه و تامین آب در این بخش از قنات متفاوت از آب ذخیره شده در سفره های آب زیرزمینی می باشد، که با حفاری های مجاز وغیر مجاز دردشتها، پمپاژ و تخلیه شده اند. در شرایطی که موقعیت آب سفره های زیر زمینی را خواسته یا ناخواسته از دست داده ایم و بحران آبی ساخته آیم که روز به روز بیشتر تشدید می گردد. در چنین شرایطی می طلبد که نگاهمان را متوجه مادر چاه و بخش تران کلیه قنوات نه تنها شهر یزد که کل کشورمان و یا جهانی هستی نموده وبه مرکزیت بین المللی قنات از چهارچوبه یزد و یزدی صورت و شکل کشوری و جهانی بخشیم.

۲- کنترل مادر چاه دامنه های کوهستانی جهت ورود زه آبها را از بخش بالا دست مادر چاه یعنی از منطقه کوهستانی تائید می نماید، یعنی نقطه ای که با توان ابزار کاری نیاکانمان در ورود به تونل یا کوره قنات به درون و یا جسم کوهستان مغایرت داشته و جبرا بایستی مسیری به سمت دشت انتخاب می کردند. رنج دهها کیلومتر کار طاقت فرسا را در بخش خشکان قنات به خودشان هموار و تلفات آبی در این بخش را که گاهاً بسیار بالا بوده می پذیرفتند. بدینوسیله جزئی آب را مظهر نموده تا حیات روستاها و شهرها را پشتیبانی نمایند. ولی در شرایط کنونی با وجود ابزار کارهای پیشرفته تونل زنی می توانیم کوره قنات را درون کوهستان بصورت افقی تنظیم و اجرائی نموده و آب استحصال شده را در جهت تامین آب شرب قرار دهیم. این ایده تحت عنوان روش تامین آب شرب قنات کوه (بیدانجیر) در پارک علم و فناوری بعنوان ایده ای دانش بنیان مجوز اجرائی گرفته است. بنابراین با توجه به ایده قنات کوه می شود بر مجموعه قنوات موجود از بخش تران یا مادر چاه به دل کوهستان ورود پیدا کرده و شرایط افزایش آبدهی را برای هر رشته قنات فراهم و به چند برابر فعلی برسانیم.

۳- از آنجائیکه بخش خشکان قنوات با طولانی بودن مسیر، نفوذ و افت آبدهی قنات، ورود سیلابها و ریزش های جوی برای قنوات مسئله ساز می باشد، با متفاوت بودن شرایط هر رشته قنات تمهیداتی اتخاذ کنیم که در پایانه بخش تران برای انتقال آب قنات به محل مصرف روش های جدیدی ایجاد نمائیم تا مشکلات مطروحه بر طرف گردد.

۴- برنامه ریزی برای اجرائی نمودن طرح قنات کوه (بید انجیر) برای تامین آب تضمین شده و مهار بحران آب، حتی الامکان برای آب شرب، پس از شناسایی گزینه های مناسب. لازم به تاکید مجدد است که برای اینکه بتوانیم، قنات میراث مهندسی و اجتماعی ایرانیان را به جهانیان اهدا نمائیم. پیگیری و اجرائی نمودن موارد ذیل نیز در کشورمان الزامی می‌باشد:

۱- براساس تحقیقات میدانی انجام شده از مادرچاه تا مظهر قنوات اقصی نقاط استانها همانطوریکه بیان شد،با تغذیه مستمر مادرچاهها و بخش تران قنوات از زه آبهای درون مناطق
کوهستانی گسترده تحت هیچ شرایطی حتی خشکسالیهای مستمر، قنوات خشک شدنی نیستند.

۲- با بکارگیری طرح قنات-کوه در امتداد کوره قنوات به دل کوهستان از مادرچاه بخوبی میتوان قابلیت آبدهی بیش از ۴۵۰۰۰رشته قنات موجود کشورمان را به نحو دلخواه با مدیریت طول کوره قنات (قنات-کوه) زیر کوهستان افزایش داد.

۳- ارزیابی شدت تبخیر در مناطق کوهستانی اثبات میکند که آبهائیکه در شرایط ریزشهای جوی بصورت برف یا باران به درون کوهستانهای گسترده نفوذ مینمایند، با شدت پیدا کردن تابش نور خورشید بر سطوح کوهستانی با مکانیزم مکش( مشابه مکش نفت در چراغهای فتیله ای به دنبال روشن شدن فتیله) از اعماق کوهستان به سطح آمده و تبخیر میشوند. چه بهتر که قبل از تبخیر، کوره هائی دردرون کوهستانها وجود داشته باشد، که قسمتی از زه آبها را قبل از اینکه به چرخه تبخیر بپیوندند، جذب تونل یا کوره قنات-کوه شده و در نجات بشر برای تامین آب شرب کارآئی پیدا کنند.

۴- با تحلیل‌های کارشناسی بیشتر اثبات شده که میتوان آب شرب مورد نیاز روستاها، شهرها، استانها، کشورمان، جهان هستی را بدین ترتیب از آب گوارا و با کیفیت تامین و بصورت پایدار تضمین نمود.

۵- با تحلیل دقیقتر از چگونگی ترک فعلها در مقام حفاظت و حراست از قنوات و انطباق صنعت قنات و قنات داری با پیشرفتهای فن و تکنولوژی و اعتراف به سهل انگاری ها و بی تفاوتی ها، میتوانیم بحران آب موجود متاثر از شایعات را مهارو مبنائی پایدار را برای تامین آب پایه گذاری نمائیم.

۶- مرکزی تحت عنوان مرکز بین المللی منحصرا با قصه ها و داستانهای چگونگی اجرائی شدن قنوات یزد، هرگز رشد و تکامل پیدا نکرده و معنی و مفهوم بین المللی پیدا نخواهد کرد. ولی با ورود به مکانیزم علمی تولید آب و به اثبات رساندن این موضوع که قنوات یعنی بزرگترین شاهکار تامین آب به دست ایرانیان چگونه و با بهره برداری از تکنولوژی روز چگونه میتوانیم این مکانیزم را در سیکل هیدرولوژیک طبیعت بدون وارد کردن خسارت و خرابی به محیط زیست نهادینه نمائیم. قطعا راه را برای ورود همه کشورهای جهان هستی خصوصا کشورهای با شرایط آب و هوائی مشابه ایران، گشوده و سیادت ایران و ایرانی در مرکز بین‌المللی قنات را در بحث تامین آب کشاورزی و شرب، ابداع شده از نیاکانمان به نحوی بشردوستانه و با حداقل هزینه ارائه تا به نقل از گوترش {پیام از :گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد: ما به راهی برای خارج شدن از بزرگراه نیاز داریم که به سمت یک جهنم آب و هوائی در حرکت است} در جهت خارج شدن از بزرگراه و همزیستی مسالمت آمیز با طبیعت آینده تامین آب بشر را همچون نیاکانمان طراحی و اجرائی نمائیم.

۷- مرکز بین‌المللی قنات یزد از بدو تاسیس چه نقشی در ارتباط با طرح ملی قنوات وزارت جهاد کشاورزی که از سال ۱۳۷۳پس از تصویب در مجلس محترم شورای اسلامی برای عملیات اجرائی جهادکشاورزی در سطح استان یزد داشته و دارد؟ عملکردها را چگونه ارزیابی نموده، برای بالا بردن راندمان کار و افزایش آبدهی کاریزها چه پیشنهاداتی را مطرح و تا چه اندازه جهادکشاورزی به آنها بها داده و اجرائی نموده است. در این زمینه مستنداتی وجود دارد؟

۸- طرحهای آبخیزداری در هر استان هر ساله بصورت مدون مطرح و با اعتبارات تخصیصی، صورت اجرائی پیدا می‌کنند. نقش مرکز بین‌المللی قنات یزد در این رابطه چه بوده؟ مستنداتی که بیانگر پیشنهادات موثر از طرف مرکز باشد وجود دارد؟

۹- پدیده چاه بجای قنات دیرزمانی است که در کشورمان جا افتاده، نظر مرکز بین‌المللی قنات در این رابطه چیست؟ و در صورت مسئله دار بودن چه اقداماتی انجام شده است.

۱۰- آب کشاورزی و شرب در عصر حکمروایی تامین آب با قنوات در یزد و یا سراسر کشور صورت میگرفته، ولی چاه و چاه زنی، این پتانسیل ارزشمند و ویژه تامین آب خصوصا در ارتباط با شرب را کمرنگ و کمرنگتر و نهایتاً قنوات را از مدار خارج نمودند.

همینطور قنوات مربوط به وقف وآستان قدس. نقش مرکز بین‌المللی قنات یزد در تحقیق، تحلیل و اظهار نظر چه بوده و چه مستنداتی موجود می‌باشد. بدیهی است که با طرح چنین مسائل فنی – مهندسی و علمی به این نتیجه میرسیم که مرکز بین المللی قنات غرق در فرهنگ سنتی قنات و قنات داری آنهم صرفا یزدی شده و از بدو تأسیس نتوانسته و یا قادر نبوده که با تحقیق و جمع آوری گزارشات از سراسر کشور مرکز را در جهت کشوری و سپس جهانی شدن سوق دهد.

جالب اینجاست که صدای ستاد مردمی احیاگران قنوات و چشمه سارهای ایران که از آذرماه ۱۴۰۱راه اندازی و صدها گزارش مرتبط با قنوات رسانه‌ای نموده: هفتواد کرمان، آبتاب، تابناک کرمان، ایرنا، صبح کرمان، یک صفحه، ایلنا، ایسنا، و… را بکلی نشنیده است. امید است که با تجدید نظر جامع مسئولین مرکز و توجه دقیق به موارد مطروحه، مرکز بین المللی قنات یزد جاذبه علمی دانشگاهی برای تمامی کشورهای جهان ایجاد و مطالب فوق مبتنی بر تحلیل، تحقیق، ارائه گزارش از قنوات بعنوان میراث مهندسی و اجتماعی ایرانیان برای جهانیان را بسرعت تقویت، رونق و عینیت بخشد.