به اعتلای کشورمان معتقدیم

راهکارهای تامین آب، خصوصاً آب شرب در استان کرمان

به گزارش آبتاب، طبق گزارش استاد حسن اشرف گنجویی و با توجه به تحقیقات گسترده ایشان راهکارهای تأمین آب، خصوصاً آب شرب در استان کرمان به شرح ذیل پیشنهاد شده است.

     1-بند انحرافی بتنی درختنگوئیه

جمع بندی دلایل تخریب بند انحرافی بتنی اجرا شده توسط سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان در درختنگوئیه شهداد بر روی رودخانه فصلی درختنگوئیه، به دنبال آن ناکارآمد شدن سیستم سنتی آبگیری کشاورزان شهدادی و مواجه شدن با اختلاف ارتفاع بستر رودخانه با کانال انتقال آب، انجام خاکریزی از رسوبات رودخانه برای مهار آب پایه یا دائمی از زهکش طبیعی حوزه آبریز رودخانه کوهپایه (درختنگوئیه) و تخریب خاکریز پس از هر بار وقوع سیلاب و بازسازی مجدد خاکریزبه وسیله لودر یا بولدوزر، همزمان تلفات آبی در طول چند شبانه روز، ارزیابی کارشناسی منطقه تخریب شده برای شناسایی مکان جدید احداث بند انحرافی با دو منظور مهار آب پایه کامل و انتقال به شهداد جهت تأمین آب کشاورزی و یا هماهنگی با کشاورزان برای اختصاص بخشی از آب بند برای تأمین آب شرب شهداد را می طلبد. بررسی های کارشناسی انجام شده از حوزه آبریز، مسیر رودخانه، جنس رسوبات رودخانه ای، ریزش های جوی، جریانات سیلابی نشان می دهد که میتوان تا دویست لیتر در ثانیه افزایش آبدهی نسبت به آب موجود را تأمین و تضمین نمود. نیز با مهار سی درصد سیلابها، از آنجائیکه این منطقه در شیب مناسب نسبت به منطقه شهداد واقع شده، و هدایت آب به سیستم پخش سیلابهائی که از کارآئی علمی و کارشناسی برخوردار باشند، آبدهی کلیه قنوات شهداد که اغلب مادر چاه ها و بخش تران آنها در این دامنه واقع شده به میزان چشمگیری افزایش می یابد.

     ۲-بند انحرافی سنگ و سیمانی درختنگوئیه

بازنگری مجدد بند انحرافی سنگ سیمانی احداث شده بر روی رودخانه درختنگوئیه در فاصله پنج کیلومتری بند انحرافی بتنی مطروحه در بند ۱ که توسط شرکت سهامی آب منطقه ای استان مطالعه و احداث شده، با توجه به کارآئی کم و یا بسیار محدود آن، افزایش ارتفاع بند و بازسازی کلی سیستم پخش سیلاب برای مهار و انتقال بخش بیشتری از سیلابهائی که از حوزه آبریز درختنگوئیه به کویر لوت منتهی می شوند. با توجه به گسترده بودن مناطق کوهستانی و بالا بودن دبیهای سیلابی، مهار سیلابها در طول مسیر رودخانه و هدایت به پخش سیلابها برای تغذیه مصنوعی و افزایش آبدهی همه قنواتی که با ابتکار استادکاران فهیم و توانمند شهدادی قرنها قبل احداث شده اند. توسعه کشاورزی اراضی مستعد چنین منطقه ای امکانپذیر و اشتغالزائی همراه با کار و تولید کشاورزی هماهنگ می گردد.

     ۳- بند انحرافی بتنی اندوهجرد

عدم دقت در گزینه یابی برای بند انحرافی بتنی اندوهجرد و انتخاب محلی در عریض ترین بخش رودخانه فصلی در فاصله پنج کیلومتری اندوهجرد توسط وزارت نیرو و احداث بندی بتنی پرهزینه ای که از شروع بهره برداری با تخریب کانال انتقال آب، از کار افتادن لوله های انتقال آب، عدم کارآئی برای جمع آوری زه آبهای بستر رودخانه به دلیل داشتن پی و تکیه گاههای با رسوبات رودخانه ای درشت دانه و فرار آب مواجه بوده است. در حال حاضر بصورت صد درصد از مدار تأمین آب خارج و و سیله ای برای افزایش تلفات آبی از آب پایه یا دائمی حوزه آبریز رودخانه فصلی اندوهجرد با وسعت پانصد و هفتاد کیلومتر مربع شده است. نیز برخلاف توان بندهای انحرافی در مهار زه آبها و آب پایه و هدایت به محل مصرف و در کنار آن هدایت سیلابها و انتقال به سیستم های پخش سیلاب، این بند در محلی اجرا شده که خاصیت انتقال سیلابها به پخش سیلاب را نداشته، و در طراحی و اجرا لحاظ نشده است. شرایط ویژه اندوهجرد، تکاب، گودیز با داشتن قنوات و چشمه سارهای عدیده حکم می کند که گزینه ای در دره سنگی مشرف به اندوهجرد و در فاصله هفت الی هشت کیلومتری معین و با توجه به سنگی بودن محل، بند انحرافی بتنی احداث گردد. بطوریکه در وهله اول مجموعه زه آبها و یا آب پایه حوزه آبریز که از خط العقر رودخانه فصلی اندوهجرد عبور می نماید، ذخیره و در وهله دوم بخشی از سیلابها را به منطقه مشرف به اندوهجرد که از شیبی مناسب برخوردار بوده و با نفوذ آب کلیه قنوات کهن منطقه که در حال حاضر هم آبدار هستند تغذیه نماید. در صورت انجام صحیح و کارشناسی شده در شناسایی و اجرای طرح جدید، آبدهی پایه یا دائمی اندوهجرد را می توان از پنجاه لیتر فعلی به سیصد لیتر در ثانیه افزایش داد. تأثیر ناشی از انحراف سیلابها به پخش سیلابهای مشرف به اندوهجرد، آبدهی کلیه قنوات منطقه را دوبرابر می نماید. اندوهجرد با داشتن اراضی مستعد برای باغهای مرکبات، خرما و انواع کشت و کارهای درآمد زا معروف و در فاصله ده کیلومتری کویر لوت واقع شده است. مهار زه آبها و سیلابها با ساختمان بندانحرافی سرانجام با توجه به شیب هیدرولیکی باز هم به کویر لوت منتهی می شوند. در این ارتباطات می توانیم از اندوهجرد و یا شهداد بهشتی بسازیم که در آن بیکاری ریشه کن و جزو کانونهای گردشگری جهانی قرار گیرند.

     ۴-سد خاکی طبیعی کشیتوئیه

دره کشیتوئیه مشرف به چهار فرسخ که زیر حوزه آبریزی است، که به رودخانه چهارفرسخ می پیوندد و به سرعت به کویر منتهی می شوند. با ریزش های جانبی طرفین دره سد خاکی طبیعی احداث شده، قدمت این سد بیش از یک دهه است، در مخزن آن آب سیلابها جمع آوری شده و سیمائی ایجاد نموده، که وسیله برنامه ریزی کوهنوردان برای بازدید است. مطالعه، ارزیابی و پیدا کردن راهکارهای اجرائی برای تبدیل نمودن این سد طبیعی به سدی که از آن بتوان پس از ذخیره سازی آب برای کشاورزی و راه اندازی نخلستانها و باغهای مرکبات بهره برداری نمود.

     ۵- فوسک کرمان 

با داشتن موقعیت ویژه زمین شناسی و احاطه شدن از کوهستانهای مرتفع منطقه ای ارزشمند، و یکی از کانونهای تأمین آب پایدار برای شهر کرمان می باشد. ولی در حال حاضر کلیه زه آبها و یا آب پایه این منطقه و نیز سیلابهای فصلی آن از مسیرهای کوهستانی طی طریق نموده و به رودخانه درختنگوئیه و از آنجا به کویر لوت منتهی می گردند. بازیدهای صحرائی انجام شده از این زیر حوزه آبریز نشان می دهد که در پایانه شیب دامنه های کوهستانی فوسک دریاچه کوچکی در محل پشته ناگهانی وجود دارد که آب پایه را در خود ذخیره و سرریز آن متوجه رودخانه درختنگوئیه می گردد. این محل استعداد ساختمان سد بتنی را دارد، تا کلیه آبهای پایه و سیلابهای فصلی را در آن ذخیره و برای تأمین آب شرب مورد بهره برداری قرار گیرد. از استعدادهای منحصر به فرد این منطقه احداث قنات کوه در کوهستانهای آن می باشد، جنس مصالح آنها، نوع ریزش های جوی که اغلب به صورت برف می باشند و نفوذ آنها به جسم کوهستان را تا حدودی در تونل احداث شده مهار و برای تأمین آب شرب پایدار برای شهر کرمان لحاظ نمود. با توجه به نکات فوق الذکر تا دویست لیتر در ثانیه می توانیم آب قابل شرب از منطقه فوسک استحصال نمائیم.

     ۶- دهنه غار

زیر حوزه آبریزی است با وسعت بیش از دویست کیلومتر مربع به فرم نعل اسبی و سراسر رودخانه فصلی دهنه غار را کوهستانهای مرتفع احاطه نموده اند. ریزش های جوی آنها عمدتاً بصورت برف می باشد، آب پایه یا دائمی این زیر حوزه آبریز بیش از دویست لیتر در ثانیه در حال حاضر است. با احداث بند سنگ و سیمانی در محل مزارشاه یا امامزاده ابراهیم ادهم می توان تا سیصد لیتر در ثانیه آب پایه را برای تأمین آب شرب پس از برنامه ریزی و یا سیاستگزاری به شهر راور و یا شهداد و توابع و یا شهر کرمان منتقل نمود. تاکنون وزارت نیرو برای قابلیت بهره برداری این پتانسیل آبی طرحی اجرا ننموده است. با توجه به بازدیدهای صحرائی عدیده از این زیر حوزه آبریز در محل آبراهه ها و یا رودخانه های فرعی که تشکیل رودخانه فصلی دهنه غار را می دهند. دهها مورد گزینه مناسب برای ساختمان سدهای خاکی با ارتفاع زیر سی متر و جود دارد که می توان با اجرای این قبیل طرح های ذخیره سازی و مهار بخشی ازسیلابهای فصلی، مجموعه اراضی این منطقه را زیر کشت باغکاری خصوصاً گردو برده و برای همه روستائیانی که ساکنین این منطقه بوده و مهاجرت کرده اند،اشتغال همراه با تولید راه اندازی نمود.

     ۷- دره نسکی

دره نسکی حد فاصله گلباف و روستای نسک می باشد. طول این دره بیش از دوازده کیلومتر است، دره نسکی زیر حوزه آبریزی از حوزه آبریز رودخانه فصلی شترکش است. آب پایه آن بالا و به بیش از دویست لیتر در ثانیه می رسد. روستای نسک در منتهی الیه دره از این آب استفاده می نماید. ولی در حد ده الی پانزده لیتر در ثانیه وسیله کانالی سراسر خاکی پس از عبور از مسیر شن و ماسه ای به روستا می رسد. وزارت جهاد کشاورزی برای انتقال صد در صد آب پایه یا دائمی این زیر حوزه آبریز به نسک طرح لوله گذاری در دره که در مبدا آن چند استخر بعنوان آشغالگیر ساخته بود اجرا نمود. متأسفانه برای دو هفته ای که همه آب پایه به روستا می رسید روستائیان را ذوق زده کرد، ولی پس از دو هفته به علت غیر فنی بودن طرح با تزریق رسوبات رودخانه ای به لوله گذاری عمق دو متری بستر رودخانه برای همیشه طرح مدفون شده و به ذوق و شوق ساکنین نسک پایان داد.

از آن به بعد حتی برای روشن شدن دلایل تخریب و مدفون شدن طرح هم کسی پیگری نکرد. با برنامه ریزی صحیح می توان با احداث بند انحرافی کارشناسی شده در حد دویست لیتر در ثانیه آب پایه را مهار نموده و همزمان با انحراف سیلابها و احداث سیستم پخش سیلاب کلیه اراضی مشرف به کویر لوت را که قابلیت تولید مرکبات ، نخیلات و هر نوع کشت و زراعتی را دارند رونق بخشید.

     ۸- دره زمان آباد گلباف

این دره قابلیت احداث سد خاکی با ارتفاع زیر سی متر برای ذخیره سازی بخشی از سیلابهای فصلی بعنوان پشتوانه تامین آب کشاورزی و شرب گلباف، فندقاع را دارد.

    ۹- دره حرمک

دره حرمک مشرف به کویر لوت بوده و استعداد ساختمان سد خاکی با ارتفاع زیر سی متر برای ذخیره سازی بخشی از سیلابها و تغذیه مصنوعی قنوات حرمک را دارد.

   ۱۰- دره مورگن

دره مورگن در فاصله بیست کیلومتری شهر کرمان که از پنجاه سال قبل آب قنوات این دره برای تأمین آب شرب از هفت چنار وسیله لوله به شهر کرمان منتقل می شده اند. بتدریج با بی توجهی مدیریت آب و فاضلاب وقت قنوات یکی پس از دیگری کم آب و مجموعه آبدهی آنها از سیصد لیتر در ثانیه به چهل لیتر در ثانیه تقلیل یافته. از آنجائیکه این قنوات نه تنها قابلیت افزایش آبدهی اولیه بلکه توان تولید آب بیشتر یا توسعه را دارند، می توان با بازسازی و توسعه آنها تا پانصد لیتر در ثانیه آبدهی آنها را افزایش داد.با حُسن توجه مدیریت جدید آب و فاضلاب برای انجام این طرح چشم انداز روشنی وجود دارد.

    ۱۱- دره بندر والی آباد

شرکت آب و فاضلاب استان کرمان با داشتن اجاره نامه از قنات عباس آباد در صورت احیاء و بازسازی و توسعه آن قادر به استحصال تا یکصد لیتر در ثانیه آب می باشد.هماهنگی با مالکان و حق آبه بران سایر قنوات موجود در این دره برای احیاء و بازسازی و توسعه آنها و در کنار آن سهیم شدن از قنوات احیاء شده،می توان برای پانصد لیتر در ثانیه آب را برای تامین آب شرب شهر کرمان برنامه ریزی نمود.

    ۱۲- رشته کوه های جوپار

مادر چاه تمامی قنواتی که قرنها قبل آب به شهر کرمان منتقل می نمودند در دامنه رشته کوههای جوپار قرار دارند، همه این دسته از قنوات در بخش مادر چاه وتران قنات آبدار ولی بواسطه پیشی گرفتن صنعت چاه و چاه زنی با پر کردن چاه های میله ای بخش خشکان قنوات از مدار خارج شده اند. تمامی مادر چاهها شناسایی شده و قابلیت بازسازی و توسعه منطبق بر طرح تامین آب شرب به روش قنات کوه (بید انجیر) را دارند.به عبارت بهتر بطور میانگین از هر مادر چاه موجود با اجرای طرح می توان تا یکصد لیتر در ثانیه آب قابل شرب استحصال نمود.یا همچون قنات گهر ریز جوپار می توانیم تا ده مورد و یا بیشتر در دامنه رشته کوههای جوپار با قنات کوه چشمه سارها درون کوهستان را مهار و برای تامین آب شرب شهر کرمان تا یک هزار لیتر در ثانیه آب تامین نمائیم.

    ۱۳- سد خاکی گیتری

سد خاکی گیتری با ارتفاع بیش از سی متر برای تامین آب کشاورزی در دره گیتری یا کاروانگاه کوهبنان اجرا و از زمان پایان اتمام عملیات اجرائی تاکنون آبگیری نشده است. برای ساختمان این سد ، پرده آببند، کالورت، سرریز نیلوفری، سرریز از نوع کانال روباز دیده و اجرا شده است. پس از سالها از پایین دست به فرمانداری کوهبنان گزارش نمودند که درتپه های پائین دست آثار چشمه و نم آب بروز نموده، به عبارت بهتر علت اینکه آب در دریاچه ذخیره نمی شود فرار آب از زیر سد می باشد. این مسئله تا این تاریخ از طرف وزارت جهاد کشاورزی مجری طرح پیگیری و برای برطرف نمودن آن چاره اندیشی نشده و این پروژه بی خاصیت مانده است.

     ۱۴- احمد آباد دئفه

مناطق کوهستانی پاقلعه شهرستان رفسنجان سر منشاء راه اندازی سیلابهای فصلی پس از وقوع هر بارندگی در منطقه می باشند. این سیلابها همیشه سبب بروز خسارت و ویرانی برای پلهای جاده ارتباطی رفسنجان-انار، منازل مسکونی احمد آباد دئفه و کوثر ریز، باغهای پسته منطقه بوده و هستند. در مناطق کوهستانی گزینه های مناسب برای ذخیره سازی بخشی از سیلابها جهت شکستن سرعت و کاهش دبی سیلابها وجود دارد. در دهه هفتاد شخصاً این گزینه ها را شناسایی و از طریق آب منطقه ای پیگیری نمودم که متأسفانه ترتیب اثر داده نشد. بعداً در دامنه این مناطق کوهستانی خاکریزهائی تحت عنوان آبخیزداری اجرا شد که به علت ضعف ساختمانی و غیر مهندسی بودن آنها طعمه سیلابها شدند. تداوم این بی تفاوتیها در سال ۱۴۰۱ سیلابها به شکلی به احمد آباد دئفه و کوثر ریز خسارت وارد نمودند که جبران آنها غیر ممکن می باشد. بازبینی طرح های سد خاکی زیر سی متر پیشنهادی و ذخیره سازی بخشی از سیلابها تنها راه پیشگیری و خاتمه بخشیدن به خسارت ناشی از سیلابها مناطق کوهستانی می باشد. نیز ذخیره سازی آب در محل گزینه های شناسایی شده، راهکاری برای تأمین آب شرب رفسنجان خواهد شد.

     ۱۵- پوزه خون سیرجان

طرح سد بندی حسن آبادبویه به طول ۲۸ کیلومتر و در چهار ردیف هفت کیلومتری برای مهار آبهای سطحی و سیلابها و جلوگیری از خسارت و خرابی درست قبل از افتتاح با اولین سیلاب بکلی ویران شد.وزارت جهاد کشاورزی حتی حاضر به پیگری و بازسازی طرح نشد و تمامی سرمایه بیت المال برباد رفت.

    ۱۶- تأمین آب شرب به روش قنات کوه (بیدانجیر)

تحقیقات گسترده بر روی بیش از پنجاه درصد قنوات استان (۳۰۰۰ رشته قنات) نشان می دهد که به علت محدودیت امکانات و شرایط زمان و نیاز به تأمین آبی که نیاکانمان داشته اند، پس از بخش تران قنات بخش خشکان را طراحی و اجرا می نمودند، تا بتوانند بدینوسیله آب را به سطح زمین منتقل نمایند. در حالیکه فن و تکنولوژی زمان حال خصوصاً در مناطق بسیار گسترده کوهستانی استان کرمان تنها با شناسائی دقیق گزینه مناسب می توان با حفر کوره با تونلی افقی به دل کوهستان آب چشمه سارهای درون کوهستان را جمع آوری و برای تأمین آب شرب مورد استفاده و بهره برداری شهرها، روستاها قرار داد. این طرح در حال حاضر مراحل پیش رشد خود را در پارک علم و فن آوری استان کرمان طی نموده و وارد مرحله رشد شده است. جمع آوری تجارب کارشناسی و اجرائی، تأمین آب شرب آینده جهان را تنها بدین شکل مورد تائید و تضمین قرار می دهد.

     ۱۷- طرح های مسئله دار

بازدیدهای صحرائی مستمر از طرح های بند انحرافی و یا زیرگذرهای احداث شده در زیر بستر رودخانه های فصلی اثبات نموده که بندهای انحرافی ساخته شده از ناحیه پی و تکیه گاهها به سنگ بستر دوخته نشده و پس از اجرا، قبل از اینکه زه آبهای بستر رودخانه را جمع آوری و به مخزن تأمین آب شرب هدایت شوند، از زیر بند فرار آب نموده و در منطقه کمبود آب شرب را ایجاد می نمایند. بطور مثال، گردودرکا در رابر، بازسازی این قبیل طرح ها در سراسر استان می تواند به میزان چشمگیری تأمین آب شرب را سبب گردد. نیز زیرگذرها زمانی می توانند کارآئی داشته باشند که نوسانات سطح زه آبها در تابستان یا اوج کمبود آب شرب ارزیابی و تعیین عمق شوند.

     ۱۸- قنوات

تحقیقات و بازیدهای میدانی از قنوات طرف قرارداد آب و فاضلاب ثابت نموده که همه این دسته از قنوات قابلیت احیاء و بازسای و توسعه را دارند. میتوان با انجام امور نظارت شده برای تأمین آب شرب ساکنین مجاور اقدام نمود.

     ۱۹- مهار آبهای سطحی

با توجه به وسعت استان کرمان، پدیده خسارت و ویرانی ناشی از سیلابها بعد از هر بارندگی و شرایط سیلابی، نیاز به تأمین آب در سراسر استان، ضرورت مطالعه و احداث سدهای خاکی با ارتفاع زیر سی متر با نظارت دقیق بخوبی احساس می گردد. ساختمان سد خاکی کریم آباد ماهان بصورت الگویی در دره هنگ ماهان و کارآئی آن از جنبه مهار سیلابهائیکه به شهر ماهان خسارت وارد می کردند و اشتغالزایی و تولیدات گیاهی متنوع موید این مسئله می باشد.

     ۲۰- کنترل طرح های آب و خاک اجرا شده

بازدیدهای میدانی از کیفیت نامطلوب کارهای ساختمانی کانالسای، طرح های آبیاری تحت فشار، بعضی از سدهای خاکی اجرا شده نشان می دهد (گزارشات آنها در سایتهای خبری تابناک کرمان، آبتاب، هفتاد کرمان، ایلنا، ایسنا، ایرنا، صبح کرمان آمده است) که شناسانی عوامل و نارسائیهای ایجاد شده و بازنگری و بازسازی آنها توسط ارگانهای اجرا کننده نقش تعیین کننده ای در تأمین آب استان خواهد داشت.

     ۲۱- آبخیزداری

فاجعه بارترین عملیات اجرائی آبخیزاری درست در استانی که سراسر آن نیاز به اجرای طرح های آبخیزداری مهندسی در مقابل سیلابهای با دبیهای متفاوت متأسفانه اجرا و تخریب شده اند. بی تفاوتی وزارت نیرو سبب شده که امور آبخیزداری در این استان فاقد معنی و مهفوم کاشناسی و اصول اجرائی برای پایداری و دوام و بقاء و اثر بخش گردد. ضرورت دارد که وزارت نیرو برای تامین آب استان براین بخش نقش نظارتی تعیین کننده ای داشته باشد.

     وظایف وزارت نیرو منطبق بر قانون توزیع عادلانه آب در استان کرمان

۱- بازدید میدانی از کلیه پروژه های سدخاکی، بند انحرافی، آبخیزداری، پخش سیلاب، کانال سازی های انجام شده در مجاورت مسیر رودخانه های فصلی و تهیه گزارش کارشناسی از آنها، درج نقاط ضعف و مشکلات مرتبط با طرح و ابلاغ به مجریان جهت رفع نقائص و بازسازی آنها.

۲- بازید میدانی از همه قنوات استان و برنامه ریزی برای احیاء و بازسازی و توسعه آنها با توجه به اینکه هه قنوات را می توان بازسازی نمود.

۳- ارزیابی کلیه پروژه های آبیاری تحت فشار در سطح استان.

۴- گزینه یابی موارد جدید در مناطق کوهستانی گسترده برای احداث قنات کوه از جهت صرفاً تامین آب شرب شهرها و روستاها.

۵- برنامه ریزی برای گزینه یابی مناسب در زیر حوزه های آبریز برای طراحی، ساختمان سدهای خاکی زیر سی متر.

۶- توجه ویژه به حوزه آبریز رودخانه های فصلی و سیلابهائی که مستقیماً به کویر لوت منتهی شده و دریاچه کلوتهای شهداد را تشکیل می دهند. بطوریکه با احداث سدهای خاکی زیر سی متر، بندهای انحرافی، پخش سیلابها شرایط برای تأمین آب کشاورزی و شرب در شهرستان راور، کوهپایه های کرمان، نهبندان، استان خراسان جنوبی فراهم گردد.

۷- توجه به مهار آبهای سطحی که به طرف جاده ارتباطی شهداد- نهبندان ختم می شوند، قبل از هزینه های کلان برای احداث و بازسازی جاده که هر ساله در اثر هجوم سیلابها تخریب و نیاز به بازسازی مجدد پیدا می کند.

۸- کلاسه بندی چاه های غیر مجاز از لحاظ میزان مالکیت و آبدهی.

۹- پیگیری چگونگی تبدیل چاههای صنعتی به کشاورزی.

 

Email
چاپ
آخرین اخبار