به اعتلای کشورمان معتقدیم

گزارش یک بازدید از قنوات استان سیستان و بلوچستان

     مهندس حسن اشرف گنجوئی، کارشناس رسمی و محقق تأمین آب

استان سیستان و بلوچستان با وسعت ۱۸۱۷۸۵ کیلومتر مربع بخش وسیعی از آن را مناطق کوهستانی تشکیل بطوریکه از شمال تا جنوب فرا گرفته اند. دارای کوههای نسبتاً مرتفع نظیر تفتان با ارتفاع ۳۹۴۱ متر، بزمان با ارتفاع ۳۵۰۳متر، کوه سفید با ارتفاع ۲۹۹۵ متر و کوه مارپیچ با ارتفاع ۲۸۶۳ متر می باشد. کوههای موجود در گستره کوهستانی استان را دره ها و دشت های کوچک و بزرگ از هم جدا کرده اند، نیز بخشی از کویر لوت در شمال غربی استان واقع شده است. دریاچه هامون در دشت سیستان قرار دارد و وسعت آن بین ۴۵۸ تا ۱۴۰۰ کیلومتر مربع متغیر می باشد. جازموریان در غرب بلوچستان و در همسایگی استان کرمان قرار دارد، رود پمبور از ارتفاعات بلوچستان و هلیل رود از ارتفاعات استان کرمان به سوی آن جاری هستند. این دریاچه های فصلی به هنگام کم آبی خشک هستند. سدهای ساخته شده، سد پیشین بر روی رودخانه با هوکلات، سد سیستان بر روی رود سیستان، انتقال آب به طول ۱۰۱ کیلومتری به شهر چابهار و خط آبرسانی به شهر زاهدان به طول ۱۹۲ کیلومتر از طرح های آبی و مهم این استان به شمار می روند.نیز دارای ۱۹ شهرستان ۳۷ شهر ۴۸ بخش ۱۱۲ دهستان و ۹۲۸۵ آبادی می باشد.

     پایگاه خبری آبتاب: 

     بازدید در حوزه آبریز رودخانه سرباز

۱- روستای کهوران: روستائی است با بیش از ده خانوار که در دامنه منطقه ای کوهستانی واقع شده است، از مجاورت آن رودخانه ای فصلی عبور می کند، برای تامین آب شرب در این روستا در مجاورت تپه ای سنگی منبعی سنگ و سیمانی ساخته شده و بوسیله شلنگ از چشمه ساری در فاصله طولانی، آب به این منبع هدایت و برای تامین آب شرب اهالی مورد استفاده قرار می گیرد. منبع دو نیم در دو نیم متر و با ارتفاع دو متر می باشد. در ساختن منبع مطروحه دقت نشده و یا اینکه پی منبع تا روی سنگ بستر خاکبرداری و سپس پی سازی نشده است. همین ضعف سبب نشت آب و ترک برداشتن و فرار آب از داخل منبع شده است، تلفات آبی در حد پنجاه درصد است و به همین علت جوابگوی تامین آب اهالی نمی باشد. نمیتوان با تعمیرات تکمیلی این منبع را بازسازی نمود، لازم است که در همین ارتفاع پی مناسبی ایجاد و منبع آبی با کیفیت اجرا و تامین آب اهالی را تضمین نمود. وجود چشمه سارهای عدیده در حوالی روستا موید این مسئله است که احتیاج به انتقال آب از نقاط دوردست و با هزینه های بالا را ندارد.

۲- رودخانه تختان: رودخانه فصلی تختان زهکش اصلی و طبیعی حوزه آبریز تختان هست، که سیلابها و آبهای زیر زمینی را به طرف شهرستان سرباز هدایت می نماید. دهها آبراهه و مسیر سیلابها در طول مسیر به این رودخانه متصل می شوند. جنس مصالح، شیب عمومی حوزه آبریز و زهدار بودن منطقه سبب می شود که این رودخانه دارای جریان پایه یا دائمی باشد، آب پایه در سرتاسر مسیر رودخانه مشاهده و در بعضی از نقاط آب چشمه سارهای سواحل رودخانه هم به آن اضافه می گردد. نخل وحشی، کهور و سایر درختچه های بستر رودخانه بالا بودن سطح زه آبها را تائید می نماید. سنگ بستر در اغلب نقاط در سطح بستر رودخانه مشخص و به همین علت زه آبهای جاری در رسوبات رودخانه ای رویت می شوند.

۳- روستای مندینگز: در مسیر رودخانه فصلی تختان این روستا وجود دارد. در حوالی روستا برای بهره برداری بهتر از آب سیلابها در محلی مناسب خاکریزی احداث و از مجاورت آن مسیر سرریزی عبور داده شده است. کنترل جنس مصالح مصرفی، کوبیدگی آنها، ارتفاع خاکریز موقعیت سرریز نشان می دهند که از طراحی و اجرای اصولی و کارشناسی برخوردار نبوده و در صورت وقوع سیلاب بکلی تخریب و توسط سیلابها حمل می گردد.

۴- روستای کاسمی میلان: روستائی با قدمت که در دامنه های کوهستانی قرار گرفته و از مجاورت آن رودخانه فصلی کاسمی عبور می نماید. برای تامین آب شرب در مجاورت رودخانه فصلی چاه هایی به عمق پانزده متر حفاری نموده و از زه آبهای جمع آوری شده در این چاه ها در شرایط کمبود آب شدید پمپاژ و استفاده می نمایند. آبدهی این چاهها بسیار محدود و برای اهالی مشکلات تامین آب شرب را فراهم می نماید. درست در شرایطی که مناطق کوهستانی منطقه مطروحه در مجموع آبدار و از بستر رودخانه آب پایه ای مناسب عبور می نماید. در خصوص تامین آب شرب روستاهای بازدید شده و همه روستاهای منطقه عشایری راهکار کارشناسی مطالعه  یا اجرائی نشده است. در حالیکه گذر به گذر منطقه آب و جود دارد.

۵- دره کاسمی: این دره همراه با مسیر های سیلابی در بخش پائین دست روستای کاسمی میلان واقع شده است در سرتاسر دره که مورد بازدید قرار گرفت چشمه سارهایی وجود دارد که مجموعه آب آنها بصورت آب پایه یا دائمی در بستر رودخانه جریان می یابند. در مکانهای مناسب حوالی بستر روخانه در ساحل سمت راست و یا چپ نخلستانهائی وجود دارد که از آب جاری شده در بستر رودخانه بهره مند می شوند. تلفات آبی در عرض و طول رودخانه های فصلی بسیار بالا و در صورت مهار نمودن آنها میتوان به نخلستانها و یا درآمد اهالی اضافه نمود. محل های مناسبی هم شناسایی شد که تنها با احداث بندی سنگ و سیمانی و کم هزینه زه آبها را در چندین نقطه مهار و پس از جمع آوری نهائی آنها وسیله لوله برای تامین آب شرب و توسعه نخلستانها استفاده نمود. همزمان مشخص شد که در این رده ها گزینه های مناسبی برای مطالعه  و اجرای سدهای خاکی زیر سی متر وجود دارد، بطوریکه با احداث این قبیل پروژه ها می توان در مخزن هر محل سه الی چهار میلیون متر مکعب از سیلابهائیکه پس از جمع شدن وسیله تخریب و خسارت به شهرها و روستاها می شوند ذخیره و در طول سال برای باغکاری از آنها بهره برداری نمود.

۶- روستای سران: منبع تامین کننده آب این روستا چشمه ساری است در منتهی الیه دره، دبی آب تخلیه شده در حدود ده لیتر در ثانیه می باشد که بخشی از آن در بستر رودخانه نفوذ و مقداری از آن به نخلستانهای سواحل رودخانه هدایت می گردد با این چشمه ها قابلیت افزایش آبدهی تا پنجاه لیتر در ثانیه، با احداث دو مورد دستک افقی به قطر یک الی یک و نیم متر و طول پنجاه متر را دارد. تحقیقات بیشتر در خصوص شناسائی و بهره برداری بهتر از آبهای پایه و یا دائمی این واقعیت را اثبات می نماید که میتوان به غیر از تامین آب روستاهای موجود در این حوزه های آبریز با توسعه ومهار چشمه سارها برای تامین آب شرب شهر سرباز نیز برنامه ریزی نمود.

۷- در بخش دیگری از مسیر رودخانه های فصلی منطقه کاسمی حملی از چاه تامین کننده آب شرب و کشاورزی بازدید شد که آبدهی آن محدود و جوابگوی تامین آب مورد نیاز نبود. برای توسعه و افزایش آبدهی این چاه با توجه به مجاورت آن با مسیر رودخانه فصلی در حوالی یک خم یا مآندر توصیه شد که از عمق چهارده متری، دستک یا کوره ای افقی به فرم کوره قنات و به طول بیست و پنج متر احداث تا بدین ترتیب زه آبهای بستر رودخانه را به محل چاه جهت استفاده اهالی روستا هدایت نماید.

۸-جاده ایرانشهر- مهرستان:مسیر جاده ارتباطی از مجاورت رودخانه فصلی عبور می کند، رودخانه فصلی که صدها آبراهه و یا رودخانه های فرعی حوزه آبریز گسترده را در خود جمع و منتقل می نماید. عرض رودخانه فصلی در طول مسیر کم و یا زیاد شده و از شیبی بسیار کم برخوردار است، در نقاط مختلف بستر رودخانه که سنگ بستر بالا است آب پایه یا دائمی مشاهده می شود، وجود درختان در سرتاسر بستر روخانه معرف بالا بودن آب و یا کم بودن ضخامت رسوبات رودخانه ای است و آب درختان را در گرمای سوزان تامین می نماید. در سواحل سمت راست و چپ رودخانه چشمه سارهائی مشاهده می گردد، وضعیت آبدار بودن سرتاسر مسیر رودخانه از دو جنبه آب دائمی و نیز سیلابهای با دبی بسیار بالا و یا وحشی بصورت صددرصد هر بیننده را در مقایسه با طرح مسائل خشکسالی و کاهش بارندگی در سیستان و بلوپستان شگفت زده می نماید. تعمق بیشتر در طبیعت، ساختار زمین شناسی، بستر و سواحل و جنس مصالح، شیب، درختان بستر روخانه با توجه به جایگاه ویژه رودخانه که از میان صدها پارچه روستا عبور می کند، کم آبی در این منطقه را به تمسخر می کشد و کم کاری و بی توجهی و سهل انگاری را معنی می کند.در منتهی الیه مسیر قناتی که با آبدهی پانزده لیتر در ثانیه بود مشاهده شد، الگوئی بود که می توان آنرا به همه مسیر رودخانه و تامین آب روستاها تعمیم داد.

۹- رودخانه ترنجدان: بستر این رودخانه فصلی برخوردار از آب پایه یا دائمی که بالا بودن سنگ بستر را نشان داده و همه زه آبها  و چشمه سارها وقتیکه در عرض روخانه جاری شده، در طول مسیر آماده برای تبخیر شدن می شوند. آبهای پایه ای که در طول سال و متاثر خشکسالی و ترسالی کم و زیاد می شوند، ولی هرگز خشک نشده و نمی شوند، همزمان روستاهای اطراف در شرایط کمبود آب شرب به سر می برند. کلیه مراجعات آنها برای تقاضای آب با کلمات خشکسالی هست، باران نباریده، پاسخ داده می شود.

جمع آوری زه آبها و هدایت آنها  برای روستاهای مجاور رودخانه با کمترین هزینه امکانپذیر می باشد.

۱۰- روستای درنگ آسک: آنچه که در همه بازدیدهای صحرائی برای تامین آب شرب مطرح است اینکه تمامی مناطق به طول و عرض یکصد تا یکصد کیلومتر یعنی وسعت بیش از ده هزار کیلومتر مربع همه و همه کوهستانی با ارتفاعات کم و یا زیاد همراه با آبراهه ها، روخانه های فرعی و یا رودخانه فصلی اصلی هستند. جنس مصالح مناطق کوهستانی بصورت غالب رسوبی و لایه بندی آنها به صورت قائم قرار گرفتنه اند، شکل لایه ها به گونه ای است که آب باران را به خود جذب و در بین لایه های عمودی ذخیره می نمایند. به همین دلیل در مناطق کوهستانی حفره چاه برای تامین آب جوابگو نمی باشد ولی شکستگی لایه ها در فواصل عبور آبراهه ها و یا مسیر رودخانه ها، همراه با تراوش آب از بین لایه ها و نهایتاً جاری شدن آب پایه از بستر رودخانه می گردد.

این روستا در مجاورت یکی از آبراهه های مطروحه واقع شده و آب از آن جاری است، میزان آبدهی در فصل بستان کم و قادر به تامین آب شرب ساکنین محلی نمی باشد. تنها با ابتکاری بسیار ساده در مسیر این آبراهه میتوان بندی سنگ و سیمانی احداث زه آبهای جمع آوری شده در مخزن آنها را به مخزن آب و شبکه آبرسانی روستا هدایت نمود. به این ترتیب آب گوارا و قابل شرب در تمامی فصول سال و بصورت یکنواخت تامین می گردد. مجموع اعتبار مورد نیاز برای انجام این طرح پانصد میلیون تومان و به ازاء این طرح روستائیان بصورت دائم از نعمت آب برخوردار خواهند شد. در بخش بالا دست همین روستا طرحی سنگ و سیمانی اجرا شده که متاسفانه به علت عدم پیوند پی با سنگ بستر و تکیه گاهها زه آبها از پی بند سنگ و سیمانی فرار و جمع آوری نمی شوند. اصلاح همین بند سنگ و سیمانی نیز راهکاری پایدار و ماندگار برای تامین آب شرب این روستا و روستاهای پایین دست می باشد.

۱۱- روستای گیشتان: این روستا در جوار روخانه ای فصلی واقع شده است از بستر رودخانه آب چشمه سارهای بالادست جاری و در مکانهای مناسب دارای نخلستان می باشد. آب اهالی از همین آب بستر رودخانه تامین می گردد. بستر رودخانه با توجه به سنگی بودن بستر و تکیه گاهها مکان مناسب برای احداث بند سنگ و سیمانی و مهار زه آبهای بستر رودخانه برای تامین آب شرب روستاهای منطقه را دارد. اعتبار مورد نیاز برای انجام این طرح در حد پانصد میلیون تومان می باشد.

۱۲- روستای رگینان: این روستا  چون سایر روستاها در منطقه ای کوهستانی واقع شده که بصورت پراکنده از چشمه سارها و آب پایه بستر رودخانه برای نخلستانهای محدود استفاده می کنند، فاقد آب شرب می باشد و در حال حاضر از چشمه مالکی بصورت موقت وسیله لوله آب تهیه می نمایند، پس از بازدید صحرائی از چشمه متعلق به کل روستا در فاصله سه کیلومتری در دامنه کوهستان که در آبراهه ای وجود داشت مشخص شد که این چشمه بهترین موقعیت را برای تامین آب شرب پایدار و ماندگار روستا را دارد. محلی مناسب انتخاب شد که با احداث بند سنگ سیمانی زه آبها بستر آبراهه و چشمه جمع آوری و وسیله لوله به روستا منتقل شوند.

اعتبار مورد نیاز برای انجام این طرح در حد هفتصد میلیون تومان می باشد.

۱۳-  روستای سایگان

در این روستا رشته قنواتی وجود دارد، به نامهای: زیارت و گوچح، مادر چاه آنها حداکثر در فاصله ۷۰۰ متری روستا واقع شده اند، عمق مادر چاه قنات اصلی ۳۵ متر و پس از دو حلقه چاه میله ای از آبراهه ای عبور می نماید، زه آبهای آبراهه مطروحه بر روی آبدهی قنات موثر می باشد. با کنترل به عمل آمده چاه های میله ای قبل از آبراهه و بعد از آبراهه آبدار و مشخص شد که آب زیادی روی هم جمع شده  و کلاً مسیر کوره قنات برای هدایت آب باز نمی باشد. با لای روبی و بازسازی قنات این روستا میتوان آبدهی آنها را در مجموع تا پنجاه لیتر در ثانیه افزایش داد، مشروط بر اینکه  قنوات از ناحیه مادر چاه توسعه داده شوند.

     تامین آب در شهر بنت از شهرستان نیک شهر

موقعیت این شهر از نظر مسیر رودخانه های فصلی، کوهستانی بودن، داشتن مکانهای مناسب برای ذخیره سازی آب، بالا بودن سطح آب سفره های زیرزمینی، داشتن چشمه سارها، برای تامین آب بسیار حائز اهمیت، ولی متاسفانه به علت عدم شناخت  و برنامه ریزی مناسب در حال حاضر در بحران کمبود آب شرب قرار دارد. آخرین اقدام انجام شده از طرف خیرین و هزینه کردن مبالغ بالا چاهی با عمق سی و پنج متر برای تامین آب شرب و اتصال به سیستم آبرسانی حفر نموده اند که فاقد آب می باشد. پس از بررسی جامع و کامل از کل مسیر های سیلابی، چشمه سارها، منابع تامین آب سنتی و آباء و اجدادی ساکنین موقعیت مناسبی تشخیص داده و به مسئولین شورا برای اجرائی نمودن پیشنهاد گردید. از ویژگی های این طرح استحصال زه آبهای بستر رودخانه ای است که در حال حاضر اهالی از آب آن برای شرب استفاده نموده و از کیفیت آن رضایت دارند. برای رونق بخشیدن به چشمه سارها و چاههای حفاری شده هم راهکارهای توسعه برای بهره براری بهتر شناسائی و برای مسئولین شورا توضیح داده شد. همچنین در محلی مناسب جایگاهی برای احداث سد سنگ و سیمانی شناسایی گردید که با اجرای آن می توان بیش از دو میلیون متر مکعب از سیلابها را ذخیره و در طول سال با توجه به مشرف بودن به شهر از آن برای رونق نخلکاری و یا سایر کشت و کارها استفاده نمود.

     پیشنهادات نهائی

۱- تامین آب شرب مورد نیاز تمامی مناطق عشایر نشین حتی شهرها و روستاهای استان سیستان و بلوچستان در مجاورت محل سکونتشان میسر می باشد.

۲- با توجه به اینکه متناسب با افزایش جمعیت آبدهی چشمه سارهای تامین کننده آب محدود شده میتوان با تمهیدات کارشناسی  در بستر رودخانه های فصلی زهدار و دارای آب پایه، آب شرب مورد نیاز را تامین و کمبود آب را بر طرف نمود.

۳- در مناطق کوهستانی گسترده با احداث قنات کوه هم می توان آبدهی چشمه سارها را افزایش و از آب تامین شده برای تامین آب شرب بهره برداری نمود.

۴- با احداث سدهای خاکی کوتاه زیر سی متر و یا بندهای سنگ و سیمانی می شود، بخشی از سیلابها را مهار و به موقع مورد استفاده قرار داد.

در پایان لازم است که از آقایان کمال زهی و آریان که در برنامه ریزی و انجام این بازدیدهای فشرده صحرائی از مناطق صعب العبور همکاری و همیاری نمودند تقدیر و تشکر نمایم.

 

Email
چاپ
آخرین اخبار