نویسنده: آرزو مظلوم ساکی، کارشناس مدیریت امور فرهنگی
مقدمه
از نتایج تغییرات فرهنگی کشور، ایجاد شکاف نسلی است. طبیعتاً تغییرات فرهنگی با رشد روزافزون و سریع فناوری، در عرصه جهانی همراه است. بنابراین، چنانچه درصدد ارتقاء سطح فناوری در جامعه باشیم؛ بایستی تغییرات فرهنگی پیرو آن را نیز بپذیریم. به طبع، استفاده از فناوری های روز مستلزم دانش و بینش لازم جهت دستیابی به اطلاعات و ارتباطات جهانی است که اگر والدین فاقد آگاهی های لازم باشند؛ از نظر سطح فکری با فرزندشان متفاوت عمل خواهند کرد و شیوه های سنتی قدیمی خود را به نوعی در عصر جدید به آنان تحمیل خواهند نمود که در این شرایط خانواده ها با پدیده ای بنام «شکاف نسلی» مواجه می شوند. شکاف نسلی باعث بروز عواقبی چون گوشه گیری، سنت شکنی، ساختار شکنی و تک محوری توسط فرزندان در نهاد خانواده می شود. والدین بایستی به این امر واقف باشند که آگاهی از فناوری و به روز بودن آنها باعث همگام شدن آنان با فرزندانشان و تغییر در سبک زندگی در جهت بهبودی آن، تغییر در نوع نگرش و رویکردها نسبت به برخی از مسائل کهنه فرهنگی با حفظ باورها، ارزشها و عقاید فرهنگی گذشته می شود. بدین صورت که با حفظ ارزشهای فرهنگی صحیح، برخی از اندیشه های کهنه که به نوعی مانع نزدیکی والدین با فرزندشان می شود؛ حذف می گردند. تنها راه جلوگیری از به وجود آمدن شکاف نسلی، افزایش آگاهی و توسعه فرهنگی است، چنانچه اگر صرفاً جنبه های منفی فناوری هایی چون شبکه های مجازی را در نظر داشته باشیم و برای پیشگیری از عواقب سوء آنها، مانع استفاده فرزندان مان از این تکنولوژی ها شویم تنها به دانش و شعور فکری آنان صدمه وارد آورده ایم؛ لذا صحیح ترین روش آگاه سازی فرزندان و اعتماد به قدرت اختیار و اندیشه ی آنان است. متأسفانه، ایجاد محدودیت از سوی برخی والدین ناآگاه منجر به گمراه سازی و انحراف جوانان شده است. توجه داشته باشید که مسئله ی شکاف نسلی در سنین نوجوانی و جوانی بایستی هر یک بطور ویژه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از ابزار تأثیرگذار در دگرگونی های اجتماعی و تغییر در جهان بینی افراد، «رسانه» است. «رسانه»، مانند دریچه ای از دیرباز تا کنون موجب رشد و آگاهی افراد نسبت به جهان پیرامونشان شده و هر لحظه با توسعه فناوری بیش از پیش، شتابان در مسیر خود می تازد. در این مقاله به شناخت یکی از مهمترین شاخه‌های فناوری، یعنی رسانه و آشنایی با پیام‌های رسانه ای و همچنین به نقش و کارکرد مفهومی رسانه پرداخته شده است.
رسانه چیست؟
رسانه ابزاری سمعی- بصری در جهت بیان رویکردهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، هنری و سیاسی است که پیرامون جهان ما در گذر است. بطور کلی، می توان رسانه را هر ترکیبی از متن، صدا، عکس، انیمیشن، نقاشی، گرافیک، تصاویر ویدئویی، نامه و … که از طریق آن پیامی به مخاطب انتقال داده می شود، تعریف کرد .از این لحاظ رسانه ها با توجه به نوع ارتباط ، به دو گروه تقسیم می شوند:
۱-رسانه های شخصی: وسایلی هستند که پیام را از پیام دهنده به تعداد محدودی پیام گیرنده ی مشخص منتقل می کنند. مانند: نامه، تلفن، ایمیل، پیامک و غیره…
۲-رسانه های جمعی: به معنای مجموعه ابزارها و روش هایی که برای ایجاد ارتباط با مخاطبان انبوه است، مانند: رسانه های چاپی، رسانه های پخش و رسانه های رایانه ای، رسانه های خیابانی همچون پوسترهای تبلیغاتی خیابانها، بدنه های اتوبوس ها و تابلوهای خیابان می باشد. همچنین، از رسانه های جمعی می توان به نشریه ها نیز اشاره کرد که به چهار دسته تقسیم می شوند و شامل: ۱- رسانه های چاپی که بر روی کاغذ چاپ می شوند. ۲- نشریات الکترونیک که محتوای یک نشریه چاپی عینا از رادیو پخش شود. ۳- رسانه های دیجیتال مانند متونی که بر روی اینترنت قرار می گیرند. ۴- رسانه های سایبر.
می توان برای درک بهتر موضوع چنین عنوان کرد که بطور مثال یک روزنامه تا زمانی که روی کاغذ است رسانه چاپی است، اگر آن را بصورت آنالوگ تبدیل کنیم نشریه الکترونیک داریم و اگر محتوای آن را بر اینترنت قرار دهیم وارد مقوله ی دیجیتال شده ایم و اگر چیزهایی شبیه به لینک متن، تصویر یا ویژگی های دیگر متفاوت از نسخه های چاپی به آن اضافه شود، رسانه سایبر داریم .
رسانه شناسی
یکی از ابزارهای کاربردی در گسترش تغییرات اجتماعی و فرهنگی، رسانه ها می باشند. رسانه ها علاوه بر پیشبرد اهداف علمی و فرهنگی به ویژه در پیاده سازی سبک زندگی قدرتمند عمل کنند. رسانه های داخلی بایستی هویت فرهنگ ایرانی را در قالب خواسته های مردمی بصورت ارزنده ارائه دهند تا مردم بتوانند از پیشینه فرهنگی غنی خود بیش از پیش آگاهی یابند. رسانه، عنصر بالقوه ای ست که می تواند در نهاد خانواده به سادگی نفوذ کرده و ایده های پنهانی و رویکردهای از پیش برنامه ریزی شده اش را به مخاطب القاء کند، بنابراین با علم بر سواد رسانه ای می توان به نقد، تجزیه و تحلیل و ارزیابی موضوعات و مسائل تزریق شده از سوی رسانه ها بر ذهن مخاطبان پرداخت. پیام های رسانه ای می توانند به مثابه خوراک روزانه افراد تلقی شوند که به نوعی انسان را از خود محوری و فردیت به دنیای جمع گرای مجازی و در عین حال حقیقی می کشاند. البته، تفاوت رسانه های جمعی با شبکه های اجتماعی در این است که رسانه ها بصورت یک سویه عمل کرده و مخاطب هیچگونه اختیاری در ارائه نظرات و پیشنهادات بصورت عینی ندارد؛ حال آنکه در شبکه های مجازی فرد از آزادی بیان بسیار بالایی برخوردار بوده و بدون هیچگونه مانعی می تواند نقطه نظراتش را بیان کند و در بحث های همگانی شرکت کند.
کارکرد های رسانه
۱- جامعه پذیر کردن: امروزه رسانه های جمعی عامل اجتماعی کردن افراد هستند. بدین معنا که بطور تدریجی و مستمر از بدو تولد تا بزرگسالی، ارزش ها و هنجارهای نظام فرهنگی را به اعضای جامعه منتقل می سازند و بدین ترتیب موجب هم نوائی فرد با جامعه اش می شوند.
۲- سرگرمی: رسانه های جمعی وسایلی ارزان و قابل دسترس برای همگان هستند که می توانند بهترین وسیله سرگرمی افراد باشند.
۳- نظارت: این کارکرد به نقش خبری و اطلاع رسانی رسانه های جمعی اشاره دارد.
۴- تفسیر: در این مرحله رسانه ها صرفا به انتقال اطلاعات نمی پردازند؛ بلکه ما را از معانی و اهمیت نهایی امور آگاهی می سازند.
۵- پیوند: رسانه های جمعی می توانند افرادی را که هرگز یکدیگر را ندیده اند و ارتباط مستقیمی با هم نداشته اند و از نظر جغرافیایی از یکدیگر فاصله دارند، اما دارای منافع مشترکی هستند؛ به یکدیگر مرتبط سازد. نقش رسانه های ارتباط جمعی عبارتند از: آموزش، نقش خبری، نقش تفریحی، نقش همگن سازی، احساس تعلق اجتماعی و نقش تبلیغی.
ویژگی های رسانه های ارتباطی
۱- سرعت: سرعت یکی از خصوصیتهای مهم رسانه های ارتباطی است. سرعت رسانه ها با یکدیگر متفاوتند، برخی از رسانه ها سریع تر از سایر رسانه ها عمل کرده و زودتر به خبرها و حوادث دسترسی پیدا می کنند.
۲- عمق: از نظر تأثیر عمیق و بلند مدت، کتاب و فیلم اگر به طرز مناسبی تهیه شوند، عمیق تر از سایر رسانه های ارتباطی خواهند بود. بعد از کتاب و فیلم، مجله عمیق تر از سایر رسانه هاست.
۳- وسعت: وسعت یک رسانه، عبارتست از گستردگی و میزان اطلاعاتی که در مورد یک موضوع خاص ارائه می کند. بعنوان مثال کتاب و مجله، بصورت وسیع تری یک موضوع خاص را مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار می دهند؛ درحالیکه رادیو، فاقد این ویژگی است.
۴- دسترسی: امروزه دسترسی به شبکه های اجتماعی بیش از نوع رسانه ایست و دسترسی به اینترنت همگانی می باشد.
۵- تداوم: کتاب اثر دائمی تر از دیگر رسانه ها دارد. محتوای یک کتاب تقریبا در تمام طول عمر در حافظه خواننده باقی می ماند.
۶- محلی بودن: روزنامه بعنوان محلی ترین رسانه می تواند مورد استفاده مردم یک شهر کوچک یا یک روستای بزرگ قرار گیرد.
۷- اعتبار: رسانه های چاپی بطور سنتی از اعتبار بیشتری برخوردار هستند، البته تحقیقات نشان داده که اعتبار یک رسانه تا حدود زیادی بسته به اعتبار افرادی دارد که آن را مدیریت می کنند.
رسانه ها و تغییرات فرهنگی
وسایل ارتباط جمعی نه فقط در حالات و تصورات و ادراکات انسان مؤثر است، بلکه روی سیستم اعصاب و ادراکات حسی انسان نیز تأثیر گذاشته و او بطور ناخودآگاه وضع خود را از جنبه های مختلف با وسایل ارتباط جمعی منطبق کرده است. «رابرت مرتون»، جامعه شناس آمریکایی معتقد است، رسانه ها می توانند در درازمدت ساختارهای ارزشی را بسازند یا دگرگون کنند. می دانیم که صد سال پیش هیچکدام از وسایل ارتباطی نوین مثل رادیو، سینما و تلویزیون در جهان وجود نداشتند. در این زمان کتابها و مجله ها دارای تیراژ بسیار محدودی بودند. روزنامه ها نیز بیشتر جنبه سیاسی و مسلکی داشتند و به سبب عدم پیشرفت تکنیک های مخابراتی، هنوز جنبه ی خبری پیدا نکرده بودند و نمی توانستند به نیازهای مردم برای کسب اطلاعات فوری و فراوان پاسخ مثبت بدهند. مردم دنیا تا حدود نیم قرن پیش از رادیو استفاده نمی کردند و سینما هم که در این دوره نخستین سال عمر خود را می گذارند، هنوز رواج فروانی پیدا نکرده بود. پس از ایجاد وسایل جدید به سبب شباهتی که از لحاظ پخش اطلاعات بین سینما، رادیو و تلویزیون و روزنامه ها وجود داشت؛ همان اصطلاح قدیمی «مطبوعات» برای آنها انتخاب گردید؛ اما با گسترش برنامه های رادیویی و تلویزیونی و تنوع فیلم های سینمایی، اصطلاح «مطبوعات» دیگر برای معرفی این تکنیک های جدید کافی به نظر نمی رسید؛ زیرا نقش رادیو، سینما و مخصوصا تلویزیون در انتقال اطلاعات اجتماعی فقط به انتشار برنامه های کوتاه خبری تحت عناوین «روزنامه رادیویی»، «روزنامه تلویزیونی» و «خبرهای سینمایی» محدود نمی شد؛ بلکه برعکس، رادیو با پخش برنامه های گوناگون فرهنگی، تفریحی، موسیقی و امثال آن، تلویزیون با ارایه برنامه مشابه و نشان دادن مستقیم صحنه وقایع و همچنین، سینما با نمایش روش های مختلف زندگی در فیلم های خود، در پیدایی و پرورش افکار تأثیر دارند و به طور کلی، هر کدام از آنها مانند مطبوعات چاپی در تعیین خط مشی ها و رفتارهای اجتماعی انسان نقش مهمی بازی می کنند. در اصطلاح «وسایل ارتباطی اجتماعی» کلمه «ارتباط»، گروه های بسیار وسیع جوامع و حتی تمام بشریت را در بر می گیرد و خود یکی از عوامل مهم «اجتماعی شدن» انسان به شمار می رود. کارکرد عملی ارتباطات اعم از: خبری، هنری، علمی، اجتماعی و فرهنگی است که باعث پیوند افکار اذهان جامعه می شوند و به دنبال آن یک دستگی و اتحاد آحاد مردم را در چارچوب خاص اجتماعی قرار می دهند.
امروزه شبکه های اجتماعی نقش بسزایی نسبت به کتابهای آموزشی دارند و این امر بر کسی پوشیده نیست، بنابراین با آموزش صحیح و طرز برخورد صحیح با آن می توان کمک قابل توجهی به فرهنگ آحاد جامعه کرد، بطوریکه فرهنگ غنی ما می تواند از این طریق به دیگر جوامع نیز معرفی شود؛ لذا بایستی فرهنگ استفاده از شبکه های اجتماعی از آموزش و پرورش آغاز شده و گسترش یابد.
در جوامع معاصر، گروه‌های وسیع انسانی همه با هم شاهد رویدادها هستند و با وسایل ارتباطی نوین از همه حوادث و وقایع اطلاع حاصل می کنند. تمام رویدادهای زندگی انسانی چه سوانح و حوادث طبیعی مانند: سیل، طوفان و زلزله، چه وقایع سیاسی نظیر: انقلابها و کودتاها و چه پیشرفت‌های بزرگ علمی مانند: پیاده شدن انسان در کره ماه، بی درنگ در معرض استفاده مردم جهان گذاشته می شوند و همه می توانند از آنها اطلاع یابند و درباره آثار اجتماعی هر کدام قضاوت کنند و عکس‌العمل نشان دهند.
بنابراین، ایجاد ارتباط بین گروه‌های متعدد انسانی و توسعه ارتباط در میان اعضای این گروه‌ها، از جمله مسائل مهم اجتماعی معاصر است؛ زیرا افراد جامعه، معمولاً در شرایط متفاوت و نقاط مختلف، مشغول به کار و زندگی می باشند و بدین جهت به آگاهی از وضع یکدیگر نیاز دارند. در داخل سازمان ها نیز افرادی که بدون آشنایی متقابل هر روز شانه به شانه یکدیگر کار می کنند، باید بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند. از سوی دیگر رسانه موجب پیوند و یک دستگی میان مردم می شود. به فرض اگر شما رسانه ای همچون سینِما را در نظر بگیرید، رفتار تماشاگران سینِما در برابر صحنه‌های مختلف فیلم‌های سینمایی که در بعضی لحظات به صورت خنده، دست زدن و فریاد تظاهر می کند و نشانه ی وجود خصوصیات روحی مشترک است. حال اگر این موضوع را در چارچوب بزرگ تر و مفهومی تری قرار دهیم، گروه‌های مختلف بایستی متوجه باشند که در صحنه زندگی ملی و بین‌المللی وابسته به گروه‌ها و تشکیلات وسیع‌تری هستند که ممکن است جنبه ناحیه ای، مملکتی و حتی جهانی داشته باشند. همه این گروه‌های متعدد اجتماعی احتیاج به وسایل ارتباطی و خبری عمومی و خصوصی دارند تا بتوانند توجه همه اعضای گروه‌ها را به خود معطوف سازند و همبستگی داخلی و روابط متقابل آنها را توسعه دهند. بدین ترتیب، یکی از وظایف مهم وسایل ارتباطی نوین آن است که در هر لحظه با جامعه و گروه‌های آن هماهنگی داشته باشند و خواست ها و نیازهای آنان را تأمین کنند. امروزه تلفن‌های همراه کارکردهای همه جانبه ای دارند که آگاه سازی را در تمام زمینه‌ها برای افراد و عموم جامعه برآورده می سازد و در واقع هر فردی توانسته با توجه به دانش تخصصی خویش کانال‌های اجتماعی در فضای مجازی ایجاد کند و استقبال کنندگان خاص خود را داشته باشد.
نتیجه
همانطور که گفته شد مخاطبان بایستی درک صحیحی از ماهیت پیام ها داشته باشند تا به سطح دانش سواد رسانه ای برسند، بطوریکه بتوانند پیام ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. پس از آن می توان به ساخت برنامه ها و طراحی بسیاری از مطالب آموختنی در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری برای انواع رسانه ها روی آورد و با استقبال از دانش روز به همراه استفاده بهینه از فناوری رسانه، پلی مستحکم از سنت به مدرنیته ساخت و موجب رشد سطح علمی افراد در دنیای امروز شد. شایان ذکر است که مسئولیت رسانه ها بسیار سنگین است. هر اشتباه می تواند ده ها میلیون نفر را گمراه کند و متأسفانه، نفوذ اخبار و پیام‌های دروغین و همچنین، انتشار ناهنجاری های اجتماعی به‌خصوص از طریق شبکه های اجتماعی می تواند صورت گیرد. در نتیجه، مدیریت رسانه و سواد رسانه ای جزء اصلی ترین و مهمترین عناصری است که موجب جهت گیری های سودمند فکری و اخلاقی می شوند.
واژگان کلیدی: رسانه- مدیریت- کارکرد- ارتباط جمعی- ابزار اجتماعی- رادیو- تلویزیون- مطبوعات- سینِما- روزنامه- نشریه- اطلاعات- کتاب- فیلم.
منابع
- وسایل ارتباط جمعی، تألیف: کاظم معتمد نژاد؛ زیر نظر معاونت پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران؛ دانشگاه علامه طباطبایی،
- رسانه شناسی، تألیف: نسرین دانایی؛ انتشارات مبنای خرد، ۱۳۹۲.
- زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، لیوئیس کوزر، مترجم: محسن ثلاثی، انتشارات علمی،
